Արթեօք նաւն ալ կ՚այրէ՞

23 Նոյեմբեր 2021 թո­ւակա­նը յատ­կանշա­կան դար­ձաւ Թուրքիոյ տնտե­սու­թեան զգա­լի ան­կումին առու­մով։ Վեր­ջին օրե­րուն յա­րատեւ կեր­պով ար­ժեզրկո­ւող թրքա­կան լի­րան այդ օր անսպա­սելիօրէն գե­րազան­ցեց իր դէ­պի ան­դունդ վայ­րէջքը եւ հա­սաւ ան­նա­խադէպ ցած մա­կար­դա­կի։

Լի­րայի ար­ժեզրկման բնա­կան հե­տեւան­քը ան­տա­նելի դար­ձած սղաճն է։ Թուրքիոյ հա­սարա­կու­թիւնը ալ աւե­լի ծանր պի­տի տա­նի շու­կա­յի այս ճգնա­ժամը, քա­նի որ երկրէ ներս հա­մարեա բո­լոր ար­տադրու­թիւնը կ՚ըն­թա­նայ նե­րածու­մի վրայ։ Ճար­տա­րագի­տական ար­դիւնա­բերու­թիւնը կ՚օգ­տա­գոր­ծէ նե­րածո­ւած նա­խանիւթ։ Ելեկտրա­կան ու­ժա­նիւթ ար­տադրող կա­յան­նե­րը կը գոր­ծեն նե­րածո­ւած բնա­կան կա­զով։ Հո­ղագոր­ծը հո­ղը պա­րար­տացնե­լու հա­մար կը գոր­ծա­ծէ նե­րածո­ւած պա­րար­տա­նիւթ, որ­պէսզի աճեց­նէ նե­րածո­ւած հունտը։

Ժո­ղովուրդը որ­քան ալ յան­կարծա­կիի զգա­ցու­մով տա­րուի, իրա­կանու­թեան մէջ պա­տահա­ծը ան­խուսա­փելիի գա­լուստն է։

Աւե­լի քան 40 տա­րիներ առաջ էր, երբ Պե­տական Բլա­նաւոր­ման Կազ­մա­կեր­պութեան նախ­կին նա­խագահ Թուրկուտ Էօզալ իբ­րեւ վար­չա­պետ Տե­միրէ­լի տնտե­սական խորհրդա­տու, օրա­կար­գի կը բե­րէր նոր ըն­կա­լում մը, որ Թուրքիոյ պատ­մութեան մէջ ծա­նօթ է «24 Յու­նո­ւարի Որո­շում» կո­չու­մով։ Այդ որո­շումնե­րը կեան­քի կո­չելու հա­մար 12 Սեպ­տեմբեր 1980-ին կա­տարո­ւեցաւ զի­նուո­րական յե­ղափո­խու­թիւն եւ մին­չեւ օրս եր­կի­րը անձնա­տուր եղած է այդ ֆա­շիս­տա­կան մտայ­նութեան, որու պաշ­տօ­նական անո­ւանումն է «Ազատ շու­կա­յի տնտե­սու­թիւն»։

Հա­մաշ­խարհայ­նա­ցում պի­տակով շրջա­նառու­թեան դրո­ւած տնտե­սական նոր հա­մակար­գը իրա­կանու­թեան մէջ մեծ խաբ­կանք մըն էր։ Մրձակ­ցա­կան շու­կան իբ­րեւ թէ պի­տի բարձրաց­ներ ապ­րանքնե­րու որա­կը եւ պի­տի ար­ժա­նաց­նէր գի­ները։ Բայց դառն փոր­ձը ապա­ցու­ցեց ընդհա­կառա­կը։ Ար­տադրա­կան ոլոր­տը մեծ ըն­կե­րու­թիւննե­րու ամուսնու­թեամբ վե­րածուեցաւ գե­րազ­գա­յին մե­նատի­րու­թիւննե­րու սե­փակա­նու­թիւն, որոնք նաեւ կը հսկեն հա­մաշ­խարհա­յին քա­ղաքա­կանու­թիւնը։

Էր­տո­ղանի իշ­խա­նու­թիւնը չ՚ու­նե­նալով այդ հա­մակար­գին մաս­նակցե­լու լծակ­ներ, փոր­ձեց խռո­վարար մի­ջոց­նե­րով ինք եւս տեղ ու­նե­նալ այդ բե­մին վրայ։ Որոշ ժա­մանակ ար­դիւնք քա­ղեց իր սպառ­նա­լիք­նե­րով, բայց վերջ ի վեր­ջոյ ցամ­քե­ցան նա­ւար­կե­լի ջու­րե­րը եւ նա­ւը խարսխե­ցաւ յա­տակին։

Իբ­րեւ նա­ւավար ճա­րահատ է Էր­տողան, քա­նի որ իրո­ղու­թիւնը քօ­ղար­կե­լու ուղղեալ բո­լոր ջան­քերն ալ ապար­դիւն մնա­լու դա­տապար­տո­ւած են։

Որդնո­տած միս ու­տե­լու դէմ ապստամ­բած էին «Փո­թեմ­քին»ի նա­ւաս­տի­ները։ Թուրքիոյ օրի­նակին ոչ միայն մի­սը, այլ անոր նե­խելուն ար­գելք ըլ­լա­լիք աղը որդնո­տած է։ Հե­տեւա­բար Էր­տո­ղանի նա­ւը ան­գամ մը եւս լո­ղալու հնա­րաւորու­թիւնը չու­նի։

Այս պայ­մաննե­րու տակ երբ նա­ւավա­րը բո­լորէն առաջ չի լքեր նա­ւը, վախ կայ մի այլ վար­կա­ծի մա­սին՝ չըլ­լայ որ այ­րէ նա­ւը։

Տնտե­սական ճգնա­ժամը զա­նազան գոր­ծօննե­րու բեր­մամբ կրնայ գո­յանալ։ Ի վեր­ջոյ ող­ջա­միտ կեր­պով կը ստու­գո­ւի տե­ղի տո­ւող պատ­ճառնե­րը եւ որոշ մի­ջոց­նե­րու գոր­ծադրու­թեամբ կը յաղ­թա­հարո­ւի անե­լանե­լը։

Թուրքիոյ օրի­նակով գո­յացած պատ­կե­րը ո՛չ թէ սխա­լու­մի, այլ ի սկզբա­նէ յայտնի նա­խասի­րու­թեան մը հե­տեւանքն է, որ նպաս­տա­ւոր եղած է որոշ հա­տուա­ծի մը, ի գին ամ­բողջ երկրի մը սնան­կացման։

Այսքան յո­ռետես յօ­դուա­ծը եկէք աւար­տենք եր­կու լա­ւատես անուննե­րու՝ Աշուղ Ճի­վանիի եւ Չե­թին Ալ­թա­նի խրատ­նե­րով։ «Ձա­խորդ օրե­րը ձմրան նման կու գան ու կ՚եր­թան» ըսած էր Ճի­վանին։ Իսկ Ալ­թան կը յոր­դո­րէր «Ծոծ­րակնիդ մի խա­ւարէք»։