ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱԲՂ. ՏԱՄԱՏԵԱՆ
Մեր կենաց Ժխտական պատկերները, երբեմն չենք գիտէր, թէ՝ ինչպիսի երեւոյթներու ականատեսները կը դարձնեն մեզ։ Դժուարութեան մօտ դիւրութիւն մը, նեղութեան մօտ համբերութիւն մը, խռովութեան մօտ խաղաղութիւն մը եւ բազմապիսի ժխտական պատկերներու մօտ թագնուած խորհրդաւոր աղէկութիւն մը կրնայ գտնել մարդ արարածը առ հասարակ։ Իրապէս կեանքը հակապատկերներով գունաւորուած, անսպասելի անակնալներով իմաստաւորուած ապրումներու հաւաքածոյ մը չէ՞։ Ահա նման պարագաներուն յաճախակիօրէն «Աստուած մեծ է», «Հա յր Աստո Կը նշուի, որ երեք ղեկավարները պիտի քննարկեն Արցախի մէջ խաղաղ կեանքի հաստատման եւ կայունութեան ամրապնդման ուղղուած հետագայ քայլերը։ ւած», «զգործս ձեռաց մերոց ուղիղ արա ի մեզ Տէր» նախադասութիւնները արտասանելով, չե՞նք սկսած մեր ոտքերով եւ կամ մտքով ուղեւորութեան։
Պոլիսէն դէպի Թիֆլիզ եւ ապա՝ Ս. Էջմիածին երկարած ճանապարհորդութեանս ընթացքին ականատեսը եղայ այնպիսի երեւոյթներուն, հոգւոյս մէջ զգացի այնպիսի խորհրդաւոր արձագանք մը պատմական, որ մոռցուց շարունակական ուղեւորութիւնը եւ երկարատեւ ճանապարհին պատճառ դարձած յոգնութիւնը մարմնական։ Առաջին իսկ մէկ օրէն, փափաքն ունեցած էի վերլուծել տեսածներս, ուզած էի Թիֆլիզ քաղաքի մասին եզրակացութեան մը հանգիլ եւ յաջորդիւ գրիւ փոխանցել այս բոլորը։ Ճիշտ շաբաթ մը առաջ սկսած ուղեւորութեան ճանապարհագրութեան մասին, առիթը ունեցայ քիչ մը մտածել, քիչ մը զրուցել եւ յաջորդիւ ահա լաւ առիթ է, որ ներկայացնեմ այն ինչ որ տեսայ։
Հարցով մը դիմել կ՚ուզեմ նախ եւ առաջ ընթերցասէր անձանց։ Եթէ հնարաւորութիւնն ու ժամանակը ունենայիք, երկար ճանապա՞րհ մը կ՚ընտրէիք որպէս ուղեւոր, ապա, թէ ոչ՝ կարճը ընտրելով պիտի բաւարարուէիք։ Վստահաբար երկրորդը պիտի ընտրէինք շատերս, փարելով միշտ դիւրինին։ Եթէ առիթն ընծայուէր, վստահաբար ես եւս պիտի ընտրէի կարճ ու կտրուկ ճանապարհը։ Բայց հակապատկեր մը ահա, այստեղ ըսել կ՚ուտայ, թէ՝ լաւ է եղեր երկարատեւը այս անգամ, քան թէ՝ կարճատեւը։
Ահա փոքրիկ սակայն պատմութեամբ հարուստ Թիֆլիզն էր պատճառը, որ որպէս պատմական վկայարան եւ պայքարող սփիւռք, կը դառնար այցելուներուն մօտ ներշնչանքի աղբիւր։ Հայեցի շունչով, ոգիով, մտածելակերպով, հաւատքով լի այդ քաղաքն էր, որ տակաւին առաջին իսկ պահէն առինքնող կոթողներով կը խօսէր, թէ՝ ան անցեալին չէր եղած միայն լոկ քաղաք, այլ՝ բարձրացած էր հայկական ճաշակով, գիտութեամբ եւ հաւատքով ու վերածուած՝ հոգեւոր եւ գրական պատմութիւն բուրող ծաղկաստանի մը։
Ճանապարհորդութեանս առաջին կայանն էր Պոլիսը, եկեղեցիներով, դպրոցներով, հաստատութիւններով կանգուն մնացած մեր քաղաքը։ Ուրեմն հակիրճ անդրադարձ ակնարկ մը նախ դէպի Պոլիսին… Երբեմնի Պոլիսը, որ Հայ գիրի ու գրականութեան մայրաքաղաք դարձեր է անցեալին, ծնունդ տուեր է մտաւորական եւ գաղափար արտադրիչ անձերու, Պոլսեցիներուս համար միշտ դարձեր է արդար հպարտութեան արարկայ մը։ Շիշլիի, Սկիւտարի եւ նման պատմական գերեզմանատուները վկաները դարձեր են երբեմնի հայաշունչ Պոլիսին, բազմաթիւ հայկական գաղութներու սիրտը դարձած Պոլիսին։ Քաղաքին մէջ ուր որ երթաք, անպայման կը գտնէք անցեալը դէպի ապագայ փոխադրելու կարող շէնքեր եւ կամ հաստատութիւններ։ Ահա այս քաղաքին շունչը նախ կ՚ըմբոշխեմ եւ «Հայր Աստուած» ըսելով կ՚ուղղուիմ դէպի Ս. Էջմիածին։
Ճանապարհորդութեանս վերջին կայանն է Ս. Էջմիածինը, հոգեւոր օրրանը Հայ ժողովուրդին եւ բաբախող սիրտը Հայ Եկեղեցւոյ։ Ամենայն Հայոց Հայրապետական Ս. Աթոռի շուրջ համախմբուած, հաւատք ու մշակոյթի, աղօթք եւ մեղեդի արտադրած քաղաքի վերածուեր է ան։ Յատկապէս Մայրավանքէ ներս մուտք գործած ոչ-Հայ օտար մը նոյնիսկ, ակամայ կը սկսի սքանչանալ պատմական վանքերով, որոնց բարձրաբերդն է Ս. Էջմիածնի Մայր Տաճարը։ Ուղեւորը կը զմայլի տեսնելով գործօն կառոյցներ, ողջ միաբանութիւն մը, արարողութիւններով լի շնչող վայր մը, ուր խաչքարեր, յիշատակարաններ կը վկայեն հոգեւոր կեդրոնի անուրանալի պատմութեան։
Իսկ այս երկու օրրաններու միջեւ մնացած, մշակութային եւ հոգեւոր միութիւնը կամրջող քաղաքի վերածուած Թիֆլիզի մասին խօսինք աւելի։ Վենետիկի, Հալէպի, Երեւանի, Նոր Ջուղայի նման որպէս մշակոյթի կեդրոն ներկայացուած քանի մը քաղաքներու շարքին, միշտ իր արդար տեղը գրաւած է Թիֆլիզը, որուն ծոցէն ելած են Հայ Եկեղեցւոյ եւ ժողովորդի պատմութեան հետ սերտօրէն առընչուած դէմքեր։ Սակայն իմ մօտ, ան միշտ կը մնար վերացական, քանի առիթը չէի ունեցած մօտէն տեսնելու։ Մարդ արարածի կեանքին մէջ կան պահեր, երբ կը լսէ չհասկնար, կը լսէ չի տեսնէր ու կը մոռնայ, սակայն կը հասնի պահ մը որ կը շնչէ մթնոլորտ մը եւ գերբնական խորհրդաւոր զօրութեան մը ներշնչանքով կը սկսի տեսնել ու յիշել եւ յաջորդիւ կամայ եւ ակամայ վերակենդանանալ կը սկսին գիտելիքներ, որոնք դուրս կուգան անցեալի հոլովոյթէն։ Անշուշտ, թէ ըստ Քրիստոնէական մեր հաւատքին Աստուածն է, այդ ներշնչանքին աղբիւրը, որ տեսարաններն ու դ րուագները որպէս առիթ կ՚օգտագործէ, իր ներշնչական զօրութիւնը բխեցնելու համար մարդ արարածի կեանքէն ներս։
Առաւօտ ժամը 05.00-ին, խաւարապատ շրջակայքի մը մէջ երբ առաջին անգամ հանդիպում ունեցայ Թիֆլիզի հետ, արդէն քիչ թէ շատ կային յատկապէս երկու անուններ մտքիս մէջ, որոնցմէ առաջինն էր Սայաթ Նովա կոչեցեալ մեծ երգահանը, որ անուանակիցս եղեր է իր աւազանի անունով, իսկ երկրորդը՝ Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ կոչեցեալ Յովհաննէս Թումանեանը։
«Քիզ ինձնից ո՞վ կանայ խըլի՝ աշուղի բասն իս, քամա՛նչա»
Թիֆլիզի մէջի մեր առաջին կայանը եղաւ Առաջնորդարանիստ Ս. Գէորգ Եկեղեցին, որուն համալիրին մէջ կը գտնուի Սայաթ Նովայի շիրիմը։ Գիտնալով հանդերձ որ հոն էր պատուական հաւատացեալին շիրիմը, օդը մութ ըլլալուն չկրցայ առաջին պահուն այցելութիւն շնորհել։ Սպասման ժամանակը սակայն, առիթ եղաւ որ Սայաթ Նովայի մասին Պոլսոյ յուշերս վերյիշեմ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը յատուկ նշանակութիւն ունէր։ Ո՞ր մէկը ըսեմ, քանի բոլորը իրարմէ տարբեր իմաստներով զեղուն են. Ազգային Կեդրոնական Վարժարանի մէջ Հայերէն դասին երգած «Քամանչա»ս, թէ ոչ՝ երաժշտութեան դասի մէջ Պրն. Յակոբ Մամիկոնեանի հետ միատեղ մեր աշխատած Սայաթ Նովայի երգերը, եւ կամ՝ սիրեցեալ հոգեւոր եղբայր Տ. Տրդատ Աւ. Քահանայ Հօր Սայաթ Նովայի հանդէպ յատուկ սէրն ու իր երգած երգերը։ Բառերը նոյնիսկ արտասանելու դժուարութիւնը կ՚ունենայինք եւ իմաստը հասկնալ իսկ այնքան դիւրին չէր։ Սակայն, քամանչայէն ճառագայթող երաժշտական հոգին կը հասնէր մեր սրտերուն եւ պատճառ կը դառնար որ երգը ներթափանցէ մեր հոգիներէն ներս։ Բազում յիշատակներ երեւակայել կուտային Սայաթ Նովային սէրը հանդէպ՝ Քամանչայի, որ կարող էր տխուր սիրտերը խնդացնելու եւ երաժշտութենէն հմայուած անձանց ըսել տալու՝ «ապրի կատարողը»։
«Շատ տըխուր սիրտ կու խընդացնիս, կու կըտրիս հիվընդի դողըն, Յիփ քաղցըր ձայնըդ վիր կ՚օնիս՝ բաց կու՛լի հիդըդ խաղողըն. Խալխին էս իլթիմազն արա՝ ասին. «Ա՚պրի քու ածողըն»։ Քանի սաղ է Սայաթ-Նովէն, շատ բան կու տեսնիս, քամա՛նչա»։
Ժամանակը տակաւ առ տակաւ անցաւ եւ արեւածագին յաջորդող պահուն առաջին գործս եղաւ Սայաթ Նովայի շիրմին մօտենալ եւ քիչ մը խոկալ։ Արժանի է Սայաթ Նովայի շիրիմը, աղօթքի առընթեր խոկման վայր ըլլալու, քանի այցելուներուն փոխանցելիք պատգամ մը ունի քամանչային այնքան սիրահար եւ նոյնքան հաւատքին փարած Սայաթ Նովան եւ կամ Ս. Ստեփանոս Քահանան։ Յովհաննէս Թումանեանի գրիչով «գեղեցիկ ձեւ մէջ մշտական հուր հոգի մըն է ան, ազնիւ մը եւ լիքը սիրտ, հարազատ հզօր շունչ մը, որ մեր աշխարհի հարազատ շունչի նման միշտ խաղալու է Կովկասի ժողովուրդներու վրայ…»։ Եւ կամ հաւատացեալ Քրիստոնեայի տիպարներէն է ան, որուն «Չըխմանամ Քլիսադան, դոնմանամ Իսադան» խօսքը սերունդներ կրկնելով կրկնեցին եւ յիշատակեցին Աստուծոյ ծառայ՝ Սայաթ Նովան։
Շիրիմին վրայ մետաղեայ տարերով քանդակուած էին Սայաթ Նովայի նշանաւոր տողերէն «Ամէն մարդ չի կանայ խըմի՝ իմ ջուրըն ո՚ւրիշ ջըրէն է. Ամէն մարդ չի կանայ կարդայ՝ իմ գիրըն ո՚ւրիշ գըրէն է. Բունիաթըս աւազ չիմանաս, քարափ է, քարուկըրէն է»։ Ահա արդէն իսկ կը խոկայի այս տողերուն վրայ, ամէն մարդ չկրնար խմել իմ ջուրէս եւ ամէն մարդ չկրնար կարդալ իմ գիրս ուրիշ գիր է։ Որքա՜ն խորհրդաւոր ձեւով արտայայտուեր է Սայաթ Նովան, որ իր շիրիմը այցելող անձինք կը մտածեն զգալի տարբերութեան մասին։ Այս այն տարբերութիւնն է, որ ո՚չ միայն սոսկ գրական եւ կամ գեղարուեստական ճաշակէ մը կը բխի, այլ այն տարբերութիւնը՝ որ է «Կեանքի Ջուր»ին եւ «Կենաց Սուրբ Գիրք»ին տեղեակ ըլլայ։ Հետեւաբար 18-րդ դարու սկիզբը ծնած Սայաթը մօտաւորապէս 80-ական տարիքին կը վախճանի որպէս Տ. Ստեփանոս, յիշատակուելով որպէս վասն հաւատոյ Քրիստոսի իր կեանքը ընծայաբերած հաւատարիմ եւ իմաստուն հոգեւորական։ Հետեւաբար սոսկ գերեզման մը պէտք է ընդունուեր այս վայրը։ Ուստի խաչակնքեցի, Տէրունական Աղօթք արտասանեցի եւ յաջորդաբար ի խորոց սրտի աղօթեցի ըսելով. «Ո՜վ պատուական վկայ Քրիստոսի, դուն բարեխօս եղիր բոլորիս Տիրոջը՝ Քրիստոսի մօտ»։ Անշուշտ, թէ՝ մեծ երգահանի, բանաստեղծի մասին գիրեր, գիրքեր, հատորներ լոյս տեսեր են 200 տարիներու ընթացքին, սակայն այս այցը առիթ եղաւ որ, Սայաթ Նովային ծնունդ տուած Թիֆլիզի մէջ շնչեմ Սայաթ Նովան ու մտածեմ եւ ներշնչուիմ Սայաթ Նովայով։
Հոգեւորականի զաւակ՝
հանճարեղ լոռեցին
Սայաթ Նովայի օրհնալի ներկայութենէ բաժնուելէ յետոյ, ուղղուեցանք դէպի՝ Պանթէոն, ուր կը գտնուի Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանի գերեզմանը։ Թիֆլիզի մէջ բազմաթիւ գրական դէմքերու մօտ, կարծէք կ՚առանձնանար Թումանեանը, Նովայէն մօտաւորապէս 100 տարիներ յետոյ ի յայտ եկած մեծ բանաստեղծը, որ սեռած էր հոգեւորականի ընտանիքէն։ Նախապէս աճիւնները կը գտնուէին Խոջիվանքի գերեզմանատան մէջ, սակայն ժամանակօք գերեզմանը աւերուած ըլլալուն, Թումանեանի գերեզմանը տեղափոխուած էր Հայ Գործիչներու նորաստեղծ պանթէոն։ Այստեղ կը վերյիշէի այն հետաքրքական դէպքը, թէ՝ Թումանեանի վախճանումէն յետոյ, իր բազմաթիւ զաւակներէն մին՝ Արեգը, Թումանեանի սիրտը կը տանէր իր մօտ եւ տարիներ շարունակ կը պահէր այս սիրտը. «Ես մի քայլ արեցի…ես հայրիկի սիրտը գողացա։ Ճիշտ ա, պէտք է շատ հանդուգն լինել, որ գողանալ էն սիրտը, որ գրկում էր ամբողջ աշխարհը, պէտք է շատ իրեն կորցնել, որ մօտ գալ, բայց իմ սիրտը չդիմացաւ։ Գողացա։ Գուցէ մեղադրում ես։ Ոչինչ։ Թող իմ սուրբ հոր սիրտը լինի մեր տանը։ Ճիշտ ա, նա չի բաբախում, բայց չէ՞ որ նա մեզ հետ ա ապրել, չէ՞ որ հայրիկը ամբողջ սրտի մէջ ա, եւ հայրիկի սիրտը պէտք է մեր տանը լինի...»։
Թիֆլիզի հետ նոյնացած անուններէն Թումանեանի շիրմին երկիւղով ու հիացմունքով մօտեցայ։ Պանթէոնը այնպիսի վայր մըն էր, ուր ամէն տեղ կանանչութիւն եւ անձայն մթնոլորտին մէջ հանճարեղ անձինք իրենց շիրիմներուն մէջէն կը պատգամէին ամենայն խորհրդաւորութեամբ։ Թումանեան ալ այնպիսին էր, որ փոքրիկ շիրմաքարի մը վրայ արձանագրուած «Յովհաննէս Թումանեան» անունը բաւ էր, որ կանգ առնէինք այդ վայրին մէջ եւ իր հանճարին եւ իտէալին մասին խոկայինք։ Հայկական ամէն ինչի կապուած Թումանեան, յատկապէս սիրահարուած էր իր լեզուին, որուն մասին արտայայտուած ժամանակ իսկ, Հայկական բառամթերքով զարդարած էր իր պատգամախօս կեանքը. «Լեզուն է ամէն մէկ ժողովուրդի ազգային գոյութեան եւ էութեան ամենախոշոր փաստը, ինքնուրոյնութեան ու հանճարի ամենախոշոր դրոշմը, պատմութեան ու հեռաւոր անցեալի կախարդական բանալին, հոգեկան կարողութիւններու ամենաճոխ գանձարանը, հոգին ու հոգեբանութիւնը»։ Անձայն մթնոլորտին մէջի հովուն սուլիչը կարծէք կ՚ազդարարէր բոլորս, որպէսզի չմնայինք պարզ այցելուներ եւ ստանայինք մեր պատգամը կենսական։ Պահ մը մենք ալ հետեւելով այս խորհրդաւոր մթնլորտի շունչին, դիտեցինք շիրիմը եւ յաջորդաբար հանգստեան աղօթքով յիշատակեցինք Յովհաննէս Թումանեանը, երգելով «Եկմալեան Հայր Մեր»ը, նկատի ունենալով, որ Թումանեանի շիրմին մօտ կանգնած էր Մակար Եկմալեանը։
Պանթէոնի խորհրդաւոր միջավայրին մէջ երբ շրջեցանք քիչ մը, յաջորդիւ Թումանեանի մասին առաւել եւս զգացական դառնալու ճանապարհը բացուեցաւ մեր առջեւ։ Առաջնորդուեցանք դէպի Թումանեան Տուն Թանգարան, ուր եղած էր անցեալին Յովհաննէս Թումանեանի բնակարաններէն մին։ Կառոյցը Վրաստանի Հայոց Առաջնորդութեան հոգածութեան առարկայ դարձած էր եւ ներկայիս որպէս յուշավայր կը դիմաւորէր իր այցելուները։ Բարձրադիր տան ամէնէն վերի յարկը մինչեւ որ բարձրացանք, արդէն ամէն մի քայլ առաւել եւս հետաքրքրութիւն կ՚առթէր մեր մօտ։ Ի վերջոյյ հասանք տունը եւ այցելութեան եկած հիւրի մը նմանութեամբ մուտք գործեցինք եւ կարծէք Թումանեան իր աշխատասենեակէն դուրս ելլելով մեզի պիտի դիմաւորէր ու բարի գալուստ մաղթէր։ Տունը ընդարձակ էր, իր սրահով ու աշխատասենեակով, սակայն այս բոլորին մէջ աշխատասենեակն էր ամենէն հետաքրքրականը, քանի գոյքերն իսկ պատմական էին մնացած՝ Թումանեանէ։ Պահ մը անարժանաբար նստայ իր աթոռը եւ սեղանին սուզուեցաւ մտածումներս եւ խորհեցայ, թէ՝ այդ սեղանին վրայ ինչպիսի բանաստեղծութիւններ գրի առնուած էին, որ քերթուածը այդ սենակի այս սեղանին վրայ գրի առնուած էր։ Պատմութիւնը որ հակիրճ ձեւով լսեր էինք Թումանեանի, ահա այդ պահուն ուղղակիօրէն իր շունչով ու զգալի ներկայութեամբ խոնարհօրէն կը քաշքշէր։ Ահա, նոյն սեղանին դիմաց կը գտնուէր աթոռակ մը, որուն վրայ հաւանական է որ, նստած ըլլար Մեծն Կոմիտաս Վարդապետը, երբ եղբայրական ջերմ հանդիպում կ՚ունենար Թումանեանի հետ։ Ուստի, այդ սենեակը ո՞վ գիտէ որ բանասիրաց, որ հոգեւորականաց, որ մտաւորականներու հիւրընկալ դարձած էր։ Գիրքերու մէջ ընթերցուած անունները, մի քուցէ այդտեղ հետք թողած էին եւ այս այցելութիւնը առիթ կը դառնար որ անոնք միանային սենեակի կլիմային։
Յաջորդաբար անցանք տան մեծ դահլիճը, որ անցեալին Թումանեանի հիւրընկալութեամբ գեղարուեստական միջոցառումներու, հանդիպումներու վայր դարձած էր։ Ներկայիս եւս պատմական դաշնակ մը անկիւնը դրուած սենեակը կը շարունակէր մնալ միջոցառումներու սրահ։ Բաց աստի, սրահին մէջ կը գտնուէին գոյքեր եւ գիրքեր, որոնք սրահը առաւել եւս կը դարձնէին վկայարանի մը, որուն մէջ ընտանեկան պարզ գոյքերուն մէջէն կը խօսէր պատմութիւնը։ Ապա անցանք այն պատշգամը, որուն մէջ աթոռակի մը վրայ նստած Յովհաննէս Թումանեան կը դիտէր դիմացի կանանչութիւնը, բնութիւնը եւ կը գրէր ու կը գրէր։ Այսօր չկային անցեալը բնութիւնը, կանանչութիւնները եւ շրջակայքը տուներով լեցուն էր, սակայն եւ այնպէս, յայտնեցի, թէ՝ աշխատասենեակը բնականոն ձեւով պահուած էր։ Ամէն ինչ բնական, տակաւին երեկ գիշեր Թումանեանը այդտեղ ապրածի պէս։ Կարծէք Թումանեաններու տունը հիւրութեան գացեր ենք ու ան այդտեղ սուրճ մը հրամցուցեր է մեզի։ Հետեւաբար, այս կարճատեւ այցով պատմութիւնը ցնցեց բոլորս եւ քաջատեղեակ դարձանք, թէ՝ Թիֆլիզը ինչպէ՞ս ընդելուծուած էր Հայութեան գրականութեան։
Այցելութիւնը երբ աւարտին հասաւ, արդէն իսկ կարճ ժամանակի մէջ յատկապէս երկու հսկաներուն անունները այլեւս անուն պիտի չմնային մօտս։ Առաջին առիթով այսքանը իսկ բաւ եղաւ որ, մեծ ներշնչանքի աղբիւր դառնայ Պոլսոյ եւ Ս. Էջմիածնի միջեւ մնացած երրորդ օրրանը։ Թերեւս Սայաթ Նովայի եւ Յովհաննէս Թումանեանի ստեղծագործութիւնները հասկնալու մէջ պիտի ունենամ դժուարութիւններ, սակայն այս քաղաքը նուիրեց առաւելութիւն մը, որ է տեսնել՝ թէ Սայաթ Նովան ու Յովհաննէս Թումանեանը տակաւին կ՚ապրին Թիֆլիզի մէջ եւ տակաւին կը ներշնչեն բոլոր հետաքրքիր այցելուները։
21 Նոյեմբեր 2021, Երկուշաբթի
Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին
