ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Հայ երաժշտութեան ձօնուած ուսումնասիրութիւնները վերջերս շատ կարեւոր պարապութիւն մը կը լրացնեն Թուրքիոյ երաժշտական գրականութեան պաշարին մէջ։ Իրականութեան մէջ այս երեւոյթը սահմանուած չէ միայն երաժշտութիւնով։ Յատկապէս «Արաս» հրատարակչատան հայ գրականութիւնը եւ առհասարակ արուեստը թարգմանութիւններու ճամբով թրքերէն ընթերցողի մատուցելէն ետք ալ աւելի զգալի դարձաւ այս երեւոյթը։ Թուրքիոյ հասարակութիւնը թարգմանութիւններու շնորհիւ ծանօթացաւ Կոմիտաս վարդապետի, Յակոբ Պարոնեանի, Յակոբ Մնձուրիի նման անուններու հետ։ Հանրայայտ դարձան Գառնիկ Կարմիրեան, Սարգիս Սուճիեանի նման երգահաններ։ Ուշագրաւ էր «Փրկիչ» հրատարակչատան Տիրան Լոքմակէօզեանի խմբագրութեամբ հրատարակած «Կոմիտասի Գերմաներէն Երգերը» հատորը, որ իր կարգին ակադեմական ուսումնասիրութիւններու առարկայ դարձաւ։ Այժմ այդ շարքը ճոխացնելու կու գայ Եղիա Տնտեսեան։
Վերջերս Տոց. Տոքթ. Սամի Տուրալ, Տոքթ. Էրտալ Քըլըչ եւ Սեմիհ Էօզտեմիրի հետազօտութիւններու իբրեւ արդիւնք լոյս տեսաւ Եղիա Մ. Տնտեսեանի «Տարերք Երաժշտութեան» հատորի վերծանուած թարգմանութիւնը եւ բնագրի վերատպութիւնը։
Տնտեսեան 1933-ին լոյս տեսած այս աշխատութեան մէջ կը մեկնաբանէ Համբարձում Լիմոնճիեանի հեղինակած ձայնագրութեան նրբերանգները։ Ինչպէս կը յայտնեն նաեւ գրքի հեղինակները, Համբարձում Լիմոնճիեանի աւանդական խազի ձայնագրութենէն մեկնելով պատրաստած նոր դրութիւնը պատճառ դարձաւ բազմաթիւ շարականներու կողքին թրքերէն դասական երաժշտութեան նմոյշներուն ալ գրառման։ Այսպէսով երաժշտական հսկայ պաշար մը փրկուած եղաւ մոռացութեան վտանգէն։ Հատորին մէջ տեղ գտած են Համբարձումի ձայնագրութեան եւ արեւմտեան նօթագրութեան բաղդատութեան մասին տեղեկութիւններ եւս։ Նոյնպէս գիրքին մէջ տեղադրուած տեղեկութիւններով վերահասու կը դառնանք Եղիա Մ. Տնտեսեանի (29 Մարտ 1834- 23 Ապրիլ 1881) կենսագրական տուեալներուն։ Այսպէս Տնտեսեան ծնած է Պոլսոյ Օրթագիւղ թաղը, ուր ստացած է նաեւ իր կրթութիւնը։ Տնտեսեանի ապրած տարիները կը զուգադիպին նաեւ Օսմանեան երկրէ ներս բարեփոխումներու շրջանին։ Այդ շրջանին մէջ հասակ կ՚առնեն ուսման, գիտութեան, գրականութեան եւ քաղաքական նոր զարգացումներ։ Տնտեսեան ալ նման կենսունակ մթնոլորտի մէջ յաջողած է թէ նոր սրբութիւններու եւ թէ աւանդականին թափանցել։ Հետեւած է թաղի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ երգեցողութիւններուն, որու շնորհիւ իւրացուցած է երաժշտական բազում գիտելիքներ։ Ան աւելի ետք մասնագիտացած է տպարանագիտութեան մէջ եւ հրատարակած բազմաթիւ գիրքեր։ Աւարտին բերած է Համբարձում Լիմոնճիեանի յանկարծական մահով կիսատ մնացած աշխատութիւնները։ Տնտեսեան երիտասարդական տարիներուն ազդուած էր զուիցերիացի ուսումնագէտ Փեստալոզզիի զարգացուցած մեթոտաբանութենէ, որուն պատճառաւ աւելի ուշ տարիներուն բոլորովին նուիրուեցաւ ուսուցչական ասպարէզին։
Դարձեալ գիրքի նախաբանէն տեղեակ կը դառնանք թէ, ինչպէս յաճախ կը պատահի Սամի Տուրալ, Էրտալ Քըլըչ եւ Սեմիհ Էօզտեմիրի Եղիա Մ. Տնտեսեանի հետ ծանօթանալը պատահականութեան մը հետեւանքն է։ Զրոյցի մը ընթացքին Կեդրոնական Վարժարանի հիմնադիրի ներկայացուցիչ Կարպիս Պալմումճու անդրադարձած է Տնտեսեանի անունին ու վաստակին եւ տեսնելով խօսակիցներու ուշադրութիւնը իրենց տրամադրած է վերոնշեալ 1933-ի տպագրութեան մէկ օրինակը։
Այսպէս կը սկսուի ոդիսական մը, ուր նոյն դպրոցի մէջ փոխ տնօրէնի պաշտօն վարած Էրտալ Քըլըչ կը ստանձնէ թարգմանոթեան պատասխանատու պաշտօնը։ Եռեակի «Ակօս»ի խմբագրատուն այցելութիւն կատարած պահուն Էրտալ Քըլըչ մանրամասնութիւններ փոխանցեց հայերէնի իմացութեան մասին իր անցած ճանապարհէն։ «Սկիզբները դպրոցէ ներս բարեւ կամ բարի լոյսի նման պարզ բառերով սկսող իմ հետաքրքրութիւնը շնորհիւ հայերէնի վաստակաւոր ուսուցչուհի Շողեր Չափարեանի հետզհետէ զարգացաւ եւ հասաւ թարգմանութիւններ ընելու աստիճանի»։
Ինչպէս վերեւ ալ նշած էինք Եղիա Տնտեսեանի ուսումնասիրութեան թրքերէն թարգմանութիւնը նոր հորիզոններ պիտի բանայ յատկապէս երաժշտագէտ նոր սերունդի մը համար։ Ուրեմն գիրքը շահեկան է ոչ թէ հասարակ ընթերցողի, այլ նիւթին տեղեակ գիտաշխատողներու համար։
