ՆԱՐԵԿ

Հայ հե­ղինա­կի, յատ­կա­պէս բա­նաս­տեղծի հա­մար մեծ վա­յելք է անձնա­նուննե­րու գոր­ծա­ծու­թեամբ նոր ածա­կան­ներ հնա­րելու աշ­խա­տան­քը։ Հայ­կա­կան քնա­րեր­գութեան էջե­րու մէջ կը հան­դի­պինք ըն­տիր տո­ղիկ­նե­րու, որոնք «հայ­կա­շունչ», «վար­դա­նատ­րոփ», «մես­րո­պաբոյր» կամ «նա­ղաշա­ծին» են։ Մտքի ոս­տումով մը կա­րելի է նաեւ խօս­քեր հիւ­սել, որոնք «չա­րեն­ցա­փայ­լ» եւ «տէ­րեանա­շունչ» են, կամ՝ «քու­չա­կածի­ծաղ» եւ «շե­րամա­համ»։

Վաս­տա՞կը այդ աշ­խա­տան­քին... Գրա­կան ցայ­տուն պատ­կերներ, ճոխ ար­տա­յայ­տութիւն, ինչպէս նաեւ՝ մե­ծերու հետ հա­ղոր­դո­ւած ըլ­լա­լու պա­տիւն ու հա­ճոյ­քը։ Այդ աշ­խա­տան­քի ան­խուսա­փելի մէկ այլ ար­դիւնքն է հա­յոց բա­ռապա­շարի հարստա­ցու­մը։

Հայ­կա­կան մե­ծարե­լի անուննե­րու հա­մաս­տե­ղու­թեան մէջ, սա­կայն յար­գե­լի ըն­թերցող, կայ մէկ անուն, որ իւ­րա­յատուկ է իր հետ կեր­տո­ւած ածա­կան­նե­րու շլա­ցու­ցիչ թի­ւով եւ պեր­ճութեամբ. «նա­րեկ»բառն է ան։ Այ­սօր, երբ հա­յը կը վե­րադառ­նայ Նա­րեկին, կը փոր­ձէ կրկին մէկ­նել անոր խորհրդը, ու հայ­րե­նիքի մէջ կը վե­րամա­տու­ցո­ւի «նա­րեկա­բու­ժութիւն» հաս­կա­ցողու­թիւնը, որո­շեցի յօ­դուածս նո­ւիրել «նա­րեկ»ին ու ձե­զի ներ­կա­յաց­նել անոր հետ շի­նուած ըն­տիր բա­ռեր։ Հա­ւակ­նութիւ­նը չու­նիմ ծա­նու­ցա­նելու, թէ լիակա­տար պի­տի ըլ­լայ ան, քան­զի «նա­րեկ»բա­ռը ու­նի նոր ձե­ւեր ըն­դունե­լու եւ նոր միտ­քեր ար­տա­յայ­տե­լու բա­ցառիկ ճկու­նութիւն։ Ահա «նա­րեկ»բա­ռով շի­նուած հին ու ապա­գայ ածա­կան­ներ, փայ­լուն բոյլ մը իս­կա­կան։

Առա­ջինը՝ «նա­րեկա­շունչ», Նա­րեկա­ցիի շունչը պա­րու­նա­կող, վեհ, վսեմ, Նա­րեկա­ցիով ոգեշնչո­ւած։ Քնար­ական նո­րաբա­նու­թիւն մըն է, «նա­րեկ»բա­ռով մտայ­ղա­ցուած ածա­կան­նե­րու ամե­նէն սի­րուածն ու տա­րածո­ւածը։ Այս ածա­կանով կը չա­փենք գրա­կան նոր գոր­ծի մը յա­ջողու­թիւնը, այնպէս, ինչպէս Սի­փան Շի­րազը ըրաւ «Հա­յոց Դան­թէակա­նը» ստեղ­ծա­գոր­ծութեան գնա­հատա­կանի մէջ. «Հա­յոց Դան­թէակա­նը Յով­հաննէս Շի­րազի աս­տո­ւածա­յին տա­ղան­դի փայ­լա­տակումնե­րից մէկն է, որի ամ­բողջ ոյժն ու խո­րու­թիւնը զգա­լու հա­մար անհրա­ժեշտ է սու­զո­ւել նրա աս­տո­ւածա­շունչ, նա­րեկա­շունչ տո­ղերի մէջ»։ 1906-ին Պոլ­սոյ մէջ գրի առ­նուած գրա­խօսա­կան մը «Նե­րաշ­խարհ»ի հե­ղինակ, 30-ամեայ Տի­րան Չրա­քեանին կո­չեց «Նա­րեկա­շունչ քեր­թող»։ Իսկ հայ­րե­նի մա­մու­լի մէջ ան­ցեալ տա­րի, Ար­ցա­խեան Բ. պա­տերազ­մի օրե­րուն խոր յու­զումով կար­դա­ցինք հո­գեւոր հօր մը կո­չը. «Հա­յոց կեան­քը շա­րու­նա­կուի... Նա­րեկա­շունչ աղօթքնե­րով»։

Նախ ո՞ր մէ­կը կո­չուե­ցաւ «նա­րեկ». վա­նական-բա­նաս­տեղծ Գրի­գո՞րը, անոր հե­ղինա­կած մա­տեա՞նը, գի՞ւղը, թէ՝ վան­քը...։ Պար­զա­բանեմ։ «Նա­րեկ»բա­ռը նախ գո­յու­թիւն ու­նե­ցաւ որ­պէս աշ­խարհագ­րա­կան անուն։ Նա­րեկը Հեծ Հայ­քի Վաս­պուրա­կան աշ­խարհի Ռշտու­նիք գա­ւառի մէջ, Վա­նայ լի­ճի հա­րաւա­յին կող­մը, լճա­փէն չորս քի­լոմեթր վեր շի­նուած այ­գե­ւէտ եւ ար­գա­ւանդ գիւղ էր 120 տուն հայ բնակ­չութեամբ։ Գիւ­ղի անու­նը հայ­կա­կան պատ­մագրու­թեան մէջ յայտնի է նաեւ Նար, Նա­րա, Նա­րի, Նոր, Նո­րեկք տար­բե­րակ­նե­րով։ «Նա­րեկ»էին կո­չուած նաեւ գիւ­ղի մօ­տէն անցնող գե­տը, գիւ­ղի տա­րած­քի մէջ գտնո­ւող հար­թա­վայ­րը, ու Ռշտու­նեաց լեռ­նաշղթա­յի մէկ հա­տուա­ծը, զոր վի­պասան Րաֆ­ֆին որո­շած էր կո­չել «Նա­րեկեան լեռ­ներ»։

10րդ դա­րուն, Բիւ­զանդիոնի Ռո­մանոս կայսրի կրօ­նական հա­լածանքնե­րու պատ­ճա­ռով խումբ մը հայ վա­նական­ներ եկան Հա­յաս­տան, Նա­րեկ գիւ­ղի տա­րած­քի վրայ շի­նեցին վանք, զայն կո­չեցին Ս. Սան­դուխտ, որ յե­տոյ յայտնի դար­ձաւ գիւ­ղի անու­նով ու ծնաւ «Նա­րեկա­վանք» բա­ռը։ Չ՛ու­շա­ցաւ նաեւ «-ցի» մաս­նի­կը։ Վան­քի Անա­նիա առաջ­նորդը, ապա­գայ բա­նաս­տեղծ եւ սուրբ Գրի­գորի ու­սուցի­չը, որ­պէս մա­կանուն ստա­ցաւ «Նա­րեկա­ցի» կո­չու­մը։ Անոր յա­ջոր­դե­ցաւ Գրի­գոր Նա­րեկա­ցին։ Այն քա­րայ­րը, ուր Գրի­գոր Նա­րեկա­ցին կը ճգնէր՝ կո­չուե­ցաւ «Նա­րեկայ ճգնա­րան-քա­րայր», «Նա­րեկայ ուխտա­տեղի» եւ «Նա­րեկայ Ս. ուխտ»։ 1002 թո­ւակա­նին Գրի­գոր Նա­րեկա­ցին աւար­տեց իր «մա­տեանը»։ Հայ տպագ­րի հա­մար անոր անունն էր՝ «Գիրք աղօ­թից սրբոյն Գրի­գորի Նա­րեկաց­ւոյ հո­գեկիր հռե­տորի», կամ՝ «Սրբոյ հօրն մե­րոյ Գրի­գորի Նա­րեկայ վա­նից վա­նակա­նի Մա­տեան ող­բերգու­թեան», իսկ բա­րեպաշտ ըն­թերցո­ղի հա­մար պար­զա­պէս՝ «Նա­րեկ»։ Այդ գիր­քի ըն­թերցմամբ կա­տարո­ւող բու­ժումը եւ հո­գեկան մաք­րութիւնն ալ կո­չուե­ցաւ՝ «նա­րեկա­բու­ժութիւն»։ Հա­յաս­տա­նի յա­ռաջա­տար դաշ­նա­կահար, «Տա­ղարան» հնա­գոյն երաժշտու­թեան հա­մոյ­թի գե­ղարուես­տա­կան ղե­կավար Սեդ­րակ Եր­կա­նեանը նա­րեկա­բու­ժումի յի­շատակ մը ու­նի իր ման­կութեան օրե­րէն մնա­ցած. «Աղաւ­նի տա­տիկս ան­գիր գի­տէր գրե­թէ ողջ «Նա­րեկ»ը. նա նա­րեկա­բու­ժութիւն էր անում մեզ հա­մար»։

«Նա­րեկ»բա­ռը եւ հայ ժո­ղովուրդը... Այդ եր­կուքը միաձու­լո­ւած են իրա­րու հետ։ Ամէն երե­ւոյթ, բնա­կան պատ­կեր, հո­գեւոր վի­ճակ կա­րելի է «նա­րեկ»բա­ռով նկա­րագ­րել։ Մէկ այլ փաստ, թէ որ­քա՛ն սի­րուած է այդ բա­ռը հայ ժո­ղովուրդի կող­մէ. «Նա­րեկ»էր 2019 թո­ւակա­նին Հա­յաս­տա­նի մէջ նո­րածի­ներու ամե­նատա­րածո­ւած անու­նը։ (Երկրորդ տե­ղը գրա­ւած էր 2018-ին)։

Հա­յոց բար­բա­ռի յե­տադաս մաս­նիկնե­րը, թէեւ աննշան ու աննշմա­րելի, փա­փաքե­ցան մեր­ձե­նալ այդ մե­ծու­թեան ու նոր գա­ղափար­ներ կազ­մել։ Նա­րեկա­բաղձ այդ տեն­չանքէն հրա­շալիօրէն ծնունդ առին բազ­մա­թիւ նոր բա­ռեր։ Ահա «նա­րեկա­զօծ» փունջ մը. նա­րեկա­համ, նա­րեկա­բոյր, նա­րեկա­մերձ, նա­րեկա­ճառ, նա­րեկա­ձայն, նա­րեկա­կերպ, նա­րեկա­գէտ, նա­րեկա­քաղ։ Հա­զուա­գիւտ է վեր­ջի­նը։ Զայն լսե­լու հա­մար դար­ձեալ ականջ տանք Սեդ­րակ Եր­կա­նեանի խօս­քին. «Նա­րեկա­բոյր իմ մայրս Մեծ / Աղօթքնե­րով Նա­րեկա­քաղ»։

Իսկ այժմ, թոյլ տո­ւէք, որ ներ­կա­յաց­նեմ նա­րեկեան բա­ռերու փունջ մը, վաս­տա­կը «անար­ժան, ան­զօր, անար­դար» գրի­չիս- նա­րեկա­միտ, նա­րեկա­տիպ, նա­րեկա­լից, նա­րեկա­խօս, նա­րեկա­շող, նա­րեկա­փայլ ու վեր­ջա­պէս՝ նա­րեկա­ճեմ, մէ­կը, որ բա­նաս­տեղծ-հո­գեւո­րակա­նի մը խո­հուն ու ծանր քայ­լո­ւած­քը ու­նի։

«Նա­րեկա­ցի» բա­ռը նաեւ դար­ձաւ բազ­մա­թիւ հայ­կա­կան սե­փական կամ հա­սարա­կական հաս­տա­տու­թիւննե­րու անուն։ Ահա քա­նի մը «սրբա­ւայր»- «Նա­րեկա­ցի»- Պոլ­սոյ մէջ արո­ւես­տասրահ-սրճա­րան, Երե­ւանի մէջ արո­ւես­տի միու­թիւն, Պէյ­րութի մէջ գրա­խանութ, Պոլ­սոյ, Հա­լէպի, Պէյ­րութի եւ ԱՄ­Նի Օհա­յօ նա­հան­գի մէջ երգչա­խումբ, Երե­ւանի մէջ ժո­ղովրդա­կան գոր­ծիքնե­րու նո­ւագա­խումբ, Երե­ւանի մէջ բժշկա­կան կեդ­րոն, Վա­ղար­շա­պատի մէջ դպրոց...։

Այ­սօր, յար­գե­լի ըն­թերցող, հրա­ժեշ­տի խօսքս մէջ­բե­րում մըն է նա­րեկա­սէր բա­նաս­տեղծ Եղի­շէ Չա­րեն­ցէ. «Նա­րեկա­ցու ... պէս լու­սապսակ ճա­կատ չկայ»։ Թող «նա­րեկ»ը ձե­զի շնոր­հէ խա­ղաղու­թիւն եւ ան­դորրու­թիւն ու առա­տօրէն ծնին նոր Նարեկներ։