«Ակօս»ի նախորդ թիւերուն անդրադարձած էինք Յակոբ Այվազի անընդհատ 50 տարիներ հրատարակուած «Քուլիս» պարբերականի ցուցահանդէսի մը վերածուած ըլլալու մասին։ «Եափը Քրետի» դրամատան ցուցասրահին մէջ հասարակութեան ներկայացող այս աշխատութեան քուրաթէօրներէն Քեւսէր Կիւլեր եւ Պանու Աթչա պատասխանեցին «Ակօս»ի զանազան հարցումներուն։
Քեւսէր Կիւլեր յայտնեց թէ Յակոբ Այվազի արխիւին Հարնդ Տինք Հիմնարկին փոխանցումով արդէն սկսած էր բոլոր նիւթերուն թուայնացման աշխատութիւն մը։ Իսկ սոյն տարուայ առաջին շաբաթներուն ծրագրուեցաւ այդ նիւթերը ցուցահանդէսի մը միջոցաւ հասարակութեան ներկայացնելու միտքը։ Բոլորովին անհատական աշխատութիւնով մը ի մի բերուած 1104 պրակներու մէջ տքնաջան աշխատութիւն մըն էր, որ կատարուեցաւ։ Աւելի քան 12 հազար լուսանկարներու միջոցաւ մեր դիմաց կը գտնէինք ԺԹ. դարու կէսերէն մինչեւ ԻԱ դարու սկիզբները երկարող մօտ 150 տարուայ թատերական ապրումներու հսկայ ժողովածու մը։ Այդ բոլորը 2020-ի Ապրիլ ամսուն տրամադրուեցաւ մեզ՝ ցուցահանդէսը ձեւաւորող երեք քուրաթէօրներուն։ Ինծի, Պանու Աթչային եւ Էսէն Չամուրատանին։
Հրանդ Տինք Հիմնարկը ցուցահանդէսի բացման օրը, 16 Դեկտեմբեր 2020-ին իր կայքէջի միջոցաւ հասանելի դարձուաց բոլոր հետազօտողներու համար ըսելով նկարագրեց Քեւսէր Կիւլեր։
Նոյն հարցումը ուղղած էինք ցուցահանդէսի քուրաթէօրներէն Պանու Աթչային։ Ան ալ կրկնեց Քեւսէր Կիւլերի պատմածները, աւելցնելով թէ որքան յուզումնալից պահեր ապրուեցան այդ աշխատութեան ընթացքին։ Պանու Աթչա յատկապէս գնահատեց ստացուած ժառանգի հանդէպ ցուցադրուած ուշադրութիւնը եւ այդ հսկայ ժառանգին կենսունակութիւն պարգեւելու համար Հրանդ Տինք Հիմնարկի տնօրէն Տելալ Տինքի եւ իր գործընկեր Զէյնէփ Թաշքընի գերմարդկային ջանքերը։ «Անոնք գերմարդկային տեսլականով մը ձեւաւորեցին եւ ինչո՞ւ չէ նաեւ ուղղութիւն տուին մեր աշխատանքին։ Մենք ալ այդ պատասխանատուութիւն տուող աշխատութիւնը դասաւորելով ենթախորագիրներ ճշդելով վերջնական երեւոյթը ձեւակերպեցինք։ Պարտիմ նշել թէ այս ծաւալուն աշխատանքի ետին բազմանդամ կազմի մը ներդրումը կայ, որու շնորհիւ վայելեցինք համագործակցութեան հրաշալի գոհացումը»։
Մեր երկրորդ հարցումը եղաւ այս ցուցահանդէսի Թուրքիոյ թատրոնի պատմութեան մէջ ունեցած նշանակութեան մասին։
Պանու Աթչա նշեց թէ իրենց տրամադրուած թղթածրարներու մէջ 150 տարիներու ընթացքին բեմ ելած բազմաթիւ դերասաններու, բեմադրուած բազմաթիւ գործերու, թատերախումբերու եւ նաեւ այդ բոլորին հասարկութեան հետ հանդիպած թատերասրահներու մասին այդ ծովածաւալ գիտելիքները անշուշտ, որ իրենց մասին գրուած յօդուածներով, լուսանկարներով ու որմազդներով թատրոնի բովանդակալից պատմութիւն մը կը ներկայացնեն։
Այս արխիւի մէջ յատկապէս Պոլսոյ հայ թատրոնի պատմութեան համար կան բազմաթիւ եզակի նմոյշներ։ Օրինակ կրնամ թուել՝ հայերէն բազմաթիւ ձեռագիր թատրերգութիւնները, որոնք անտիպ մնալով այժմ վերակենդացած եւ հասանելի դարձած են այս աշխատանքի շնորհիւ, ըսաւ Պանու Աթչա։
Նաեւ մտահոգ էինք համավարակի պարտադրած սահմանափակումներու մէջ նման ցուցահանդէսին արդիւնքներով։ Արդեօք այս ցուցահանդէսը պիտի յաջողէ՞ր իր նպատակադրած զանգուածին ուշադրութեան արժանանալու։ Այս մասին ալ Քեւսէր Կիւլեր կը գնահատէ «Եափը Քրետի»ի ցուցասրահի պատասխանատու մերձեցումը։ «2020-ի համավարակի պայմաններու մէջ բացի փողոց ելլելու արգիլուած օրերէն եւ նոր ցուցադրութեան մը տեղադրման կարճ շրջաններէն ցուցասրահը միշտ հասանելի եղաւ հասարակութեան։ Ապահովուած էր կանխազգուշացման բոլոր պայմանները։ Մեր ցուցահանդէսն ալ կարելի է այցելել մինչեւ 21 Փետրուար։ Սակայն այլ ցուցասրահներու նման մենք ալ կը խուսափինք հասարակութեան զանգուածային այցելութենէն։ Պաշտօնէութիւնը զգոյշօրէն կը հետեւի դիմակ կրելու եւ որոշ հեռաւորութիւն պահելու նման կանխամիջոցներու վերահսկման։ Յիշենք որ այս ցուցահանդէսի լուսանկարուած վաւերագրականը, որ ոմանք կը կոչեն թուայնացուած ցուցահանդէս եւս կարելի է հետեւիլ «Եափը Քրետի» մշակոյթի ու արուեստ բաժնի համացանցային հասցէն այցելելով»։
Ցուցահանդէսը օժտուած էր նաեւ յուշամատեանով մը եւ վրայ հասած «Արաս» հրատարակչատան կողմէ այս միջոցառման հետ նոյն օրերուն հրատարակուած Յակոբ Այվազի «Բեմի Ընկերներս» անուն յուշագրութիւնով։ Այս մասին ալ կ՚ուղղենք հարցումներ, որոնց Քեւսէր Կիւլեր կու տայ հետեւեալ պատասխանը։ «Ճիշդ էք, յուշամատեանը «Եափը Քրետի»ի հրատարակութիւն է, որուն խմբագրութիւնը ստանձնեց Ֆիւսուն Եալչընքայա եւ ծրագրաւորումն ալ Հասան Ֆըրաթ։ Թրքերէն եւ անգլերէն երկլեզու այդ յուշամատեանի էջերուն մէջ կը հանդիպինք ցուցադրուած նիւթերու կարեւոր մէկ մասին, երեք քուրաթէօրներու ներածական գրութիւններուն, Տիւքմեն Կիւրիւն, Նեսիմ Օվատիա Իսրայէլ եւ Գարին Գարագաշլըի «Քուլիս» պարբերականի եւ Յակոբ Այվազի մասին յուշերը մանաւանդ ալ կենսագրութիւնը։ Պօղոս Չալկըքըօղլու եւ Պերճ Նորատունկեանի Յակոբ Այվազին հետ կատարած զրոյցն ալ տեղ կը գտնէ յուշամատեանին մէջ։ Իսկ «Արաս»ի գիրքը կը պարբակէ Այվազի 1999-2001 թուականներու միջեւ «Ակօս»ի հայերէն էջարուն մէջ լոյս տեսած յուշերը, որոնք թարգմանուած են Փայլինէ Թովմասեանի կողմէ»։
