ՄԵԽԱԿ

-Ալեկոծ մանրավէպ մը-

Երեւա­նեան պայ­ծառ օր մը Յու­նի­սի, մեր Պան­դո­կէն Պան­թէոն եր­կա­րող ծա­ռու­ղիի վրայ կար­ճա­տեւ դա­դար մը տո­ւինք մե­խակ­ներ գնե­լու հա­մար։ Քա­ռասուն մե­խակ սպի­տակ, ան­բիծ։ Ին­ծի եւ լու­սանկա­րիչ Կա­րէնի հետ հան­րա­կառ­քէն իջաւ երեք աշա­կերտ՝ Փա­թիլը, Լա­րինը եւ Տա­րօնը։ Իրենց տու­նե­րէն 7201 մղոն հե­ռու գտնո­ւող այս պա­տանի­ները ծաղ­կա­վաճա­ռի կրպա­կի առ­ջեւ փունջե­րը գրկած ու­ղե­ւորու­թեան տե­սաերի­զի հա­մար ժպտա­դէմ խօ­սեցան այսպէս.

- Բա­րի լոյս մայ­րեր, բա­րի լոյս հայ­րեր...

- Մենք շատ լաւ ենք։ Այ­սօր Կի­րակի է...

- Կ՚եր­թանք Պան­թէոն։ Այս ծա­ղիկ­նե­րը մեր մե­ծերու հա­մար են։

Կա­րէնը կրկնել տո­ւաւ խօս­քե­րը։ Աշա­կերտնե­րը լաւ գրկած չէին ծա­ղիկ­նե­րը։ Կը յի­շէ՞ք, նոյ­նը պա­տահած էր Եռաբ­լուրի մուտքը։

Վե­րադար­ձանք հան­րա­շարժ։ Զար­մա­նալի բան. մե­խակի հետ ներս մտեր էր հա­մեստ ծաղ­կա­նու­նի մը անու­շա­հոտ պատ­մութիւ­նը։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, ար­տօ­նեցէք հա­մառօտ կեր­պով փո­խան­ցեմ այդ ման­րա­վէպը, քան­զի Մաշ­տո­ցի պո­ղոտա­յէն հե­ռու չէ հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նոց­նե­րու ամե­նէն մտա­ւորա­կանը։

Կաս­կած չկայ, թէ մեր գնած մե­խակ­նե­րը տե­ղական էին, սա­կայն ստու­գա­բանու­թիւնը կը վկա­յէ, թէ անոր անու­նը շատ ճամ­բորդած՝ «աշ­խարհ տե­սած» բառ է։ «Մե­խակ» բա­ռի ներշնչու­մը syzygium aromaticum ծա­ռին չոր­ցած բող­բոջներն են։ Անոր ծննդա­վայ­րը Էն­տո­նիզիոյ Մա­լաք­քա ար­շի­պեղա­գոսն է։ Այդ կղզի­ները հա­զարա­ւոր տա­րիներ պահ­պա­ներ են մե­խակի ար­տադրու­թեան գաղտնի­քը եւ մե­նաշ­նորհը, որու շնոր­հիւ ալ դի­զեր են շլա­ցու­ցիչ հարստու­թիւն։

Մե­խակի եւ­րո­պական անո­ւանու­մը տե­ղի ու­նե­ցաւ 1200 թո­ւական­նե­րուն։ Ֆրան­սա­ցինե­րը նկա­տելով, թէ այդ բող­բոջնե­րը գա­մի կամ մա­խի տեսք ու­նին, զա­նոնք կո­չեցին clowes de gilofre, ապա clou de giro՞e, փոք­րիկ գամ կամ մեխ։ Clou բա­ռը կու գար լա­տինե­րէն clavus բա­ռէն, որ «մեխ» է։ Նոյն պատ­կե­րացու­մը որ­դեգրե­ցինք մենք հա­յերս։ «Մեխ» գո­յակա­նին կցե­ցինք «ակ» մաս­նի­կը ու յայտնո­ւեցաւ «մե­խակ» գո­յակա­նը։ Բա­ռին քրտե­րէնը mexek է, անգլե­րէնը հե­ռու չէ ֆրան­սե­րէնէն՝ clove, իսկ փոր­թուկա­լերէ­նը՝ cravo-de-India, այ­սինքն Հնդկաս­տա­նի գա­մը։

Մե­խակ հա­մեմի եւ բա­ռի պատ­մութիւ­նը աշ­խարհի ամե­նէն առինքնող ար­կա­ծախնդրու­թիւննե­րէն մէկն է։ «1001 գի­շեր­նե­րեու մէջ», Սին­պա­տը, այդ քա­ջարի նա­ւաս­տին, Հնդկա­կան ով­կիանո­սի վրայ կը զբա­ղէր մե­խակի վա­ճառա­կանու­թեամբ, Տան­թէի «Աս­տուածա­յին կա­տակեր­գութիւն» բա­նաս­տեղծութեան մէջ Սիէնա քա­ղաքի տէ­րերու սե­ղանը ճոխ էր, որով­հե­տեւ հա­մեմո­ւած էր ըն­տիր եւ հա­զուա­գիւտ մե­խակով, միջ­նա­դարու եւ­րո­պացի ազ­նո­ւակա­նը մե­խակ գնե­լու հա­մար պատ­րաստ էր անոր ծան­րութեան չափ ոս­կիէն հրա­ժարե­լու, ար­դա­րեւ 1500-1600 թո­ւական­նե­րուն Անգլիոյ մէջ կրամ մը մե­խակը կ՚ար­ժէր կրամ մը ոս­կի, օտա­րերկրեայ հիւ­րը չի­նացի իշ­խա­նին ներ­կա­յանա­լէ առաջ իր բե­րանը եւ շունչը հա­կանե­խած պէտք էր որ ըլ­լար մե­խակով։ Քիչ մը եւս ճա­նապար­հորդենք մե­խակի ալիք­նե­րու վրայ...։ Մե­խակի մի­ջազ­գա­յին առեւ­տուրը նա­խապէս հնդիկ եւ արաբ վա­ճառա­կան­նե­րու մե­նաշ­նորհն էր, մին­չեւ որ ան յայտնո­ւեցաւ վե­նետիկ­ցի­ներու առա­գաս­տա­նաւե­րու վրայ։ Այդ թան­կա­գին ապ­րանքը 17րդ դա­րուն փոր­թուկա­լացի­ներու սե­փակա­նու­թիւնը դար­ձաւ, իսկ 1667-էն սկսեալ հո­լան­տա­ցինե­րու դրօ­շակին տակ ճամ­բորդեց արե­ւել­քէն դէ­պի արեւ­մուտք։ Ոդի­սակա­նը աւե­լի հա­մեմած ըլ­լա­լու հա­մար ըսեմ, որ այդ բո­լորի վրայ ցա­նուած է մէկ եր­կու պա­տերազմ ալ։

Մե­խակին պատ­մութեան ալե­կոծումնե­րը հան­դարտե­ցան 1770 թո­ւակա­նին։ Փիէռ Փո­ւաւ­րը, (փո­ւաւր, ֆր.՝ պղպեղ) ֆրան­սա­ցի վա­նական, բու­սա­բան, հա­մեմ­նե­րու ար­քունի հա­ւաքող, գոր­ծի բե­րու­մով նաեւ լրտես, զար­մա­նահ­րաշ մաք­սա­նեն­գութեամբ յա­ջողե­ցաւ մե­խակի տունկ մը Մա­լաք­քա­յէն ար­տա­հանել ու տա­նիլ Զան­զի­պար։ Հոն սկսաւ մե­ծաքա­նակ ար­տադրու­թիւն, շու­կա­ները ողո­ղուե­ցան մե­խակով, գի­նը նո­ւազե­ցաւ ու որ­պէս բառ հա­սաւ մին­չեւ Մաշ­տո­ցի պո­ղոտայ, ծաղ­կա­վաճա­ռի մը աննշան կրպա­կը։ Մե­նատէր մե­խակը դար­ձաւ ժո­ղովրդա­վար- «Մե­խակ՝ բո­լորի հա­մար»։

Հա­յոց մայ­րե­նին 19-րդ դա­րուն հարստա­ցաւ մե­խակով հա­մեմո­ւած քա­նի մը ըն­տիր ածա­կանով. մե­խակա­բոյր, մե­խակա­հոտ, մե­խակա­շող, մե­խակա­գոյն։ Իսկ այ­սօր ես առա­ջար­կեմ «մե­խակա­շունչ» եւ «մե­խակա­համ» բա­ռերը։ Պա­հեցէք ձեր գրպա­նին մէջ, օր մը չի­նացի իշ­խա­նի մը ներ­կա­յանա­լէ առաջ կրնաք պէտք ու­նե­նալ։ Մե­խակը ըն­տիր բոյր եւ ճո­խու­թիւն տո­ւաւ նաեւ հայ­կա­կան գրա­կան սե­ղանին։ Ահա անու­շա­հոտ նմոյշ մը՝ Լե­ւոն Շաթ­նի «Երազ օրեր»էն.

- Տե­սէ՛ք, ի՜նչ անոյշ կը հո­տի. եւ բա­ցական­չեց, եկաւ նո­րէն ին­ծի եւ իր ճմրթած մե­խակին թեր­թիկնե­րը ափով սեղ­մեց դէմ­քիս։ Շրթունքներս եկան իր մատ­նե­րուն։

- Հատ մը մե­խակ կու­զէ՞ք. եւ հար­ցուց հար­բած ժպի­տով մը։

Ապա ան ու­ղեկցեց Աբու Լա­լա Մա­հարիի կա­րաւա­նին, երբ Աւե­տիք Իսա­հակեանը հիւ­սեց հե­տեւեալ բա­նատո­ղը. «Մե­խակի բոյ­րով հովն էր շշնջում հէ­քիաթ­ներն հա­զար ու մի գի­շերո­ւայ»։ Գրի­գոր Զոհ­րա­պը մեծ ար­ժէք տո­ւաւ մե­խակին։ Ըստ անոր մե­խակը «բա­նաս­տեղծու­թեան դող­դո­ջուն ծա­ղիկ» էր «գրգա­նոյշ ու թախ­ծա­գին»։ Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նը մե­խակին դի­մեց երբ սեւ խո­հեր պա­տեցին Բրգնիկ­ցիին. «Մե­խակ ։ Երբ մեղմ նշոյլներ / Ճակ­տիս կը ցա­նես. / Հո­գիս կը խայ­տայ, / Ցրո­ւին սե՚ւ խո­հերս»։ («Ծաղ­կե­փունջ կամ Բրգնիկ­ցիի մը նո­ւագ­նե­րը») Վա­րու­ժա­նէն մէկ դար այս կողմ, մե­խակի բոյ­րը Սե­բաս­տիայէն հա­սաւ Պո­լիս, Գնա­լը կղզի, զար­դա­րեց Զահ­րա­տի սե­ղանը ու ներշնչեց անոր գրի­չը.

Մի խռո­վիր

Տեղ մը մե­խակ մը կայ փխրուն

Զոր կը քա­ղէ ու կը բե­րէ

Հո­վը քե­զի - սէր սի­րական։

Պան­թէոն հա­սանք։ Խորհրդա­ւոր լռու­թիւն։ Նախ բա­րեւ տո­ւինք Կո­միտա­սին, խո­նար­հե­ցու­ցինք մէկ մե­խակ, ապա ամէն աշա­կերտ պահ մը առանձնա­ցաւ մէկ այլ սրբա­քարի առ­ջեւ։ Գե­րեզ­մա­նատու­նը զար­դա­րուե­ցաւ քա­ռասուն մե­խակով սպի­տակ, ան­բիծ։

Քաղցրա­բոյր էր նաեւ վե­րադար­ձը։ Վա­րորդ Ար­տուշը բա­ցաւ ձայ­նասփիւ­ռը ու մե­զի հա­մար հայ­կա­կան եր­գեր նո­ւագեց։

- Պա­րոն Ար­տուշ, ձայ­նը քիչ մը կրնա՞ս բարձրաց­նել, հար­ցուց Փա­թիլը.

Հան­րա­շար­ժը լե­ցուե­ցաւ մե­խակա­բոյր մե­ղեդիով մը մեղ­մօ­րօր.

Հա­զար նա­զով եար, հո­վերի հետ եկ,

Ծա­ղիկ փնջե­լով՝ սա­րուո­րի հետ եկ...

Սա­րի սի­րուն եար, սա­րի մե­խակ բեր,

Ա՜խ, չէ, ի՞նչ մեխակ, սիրոյ կրակ բեր։