«Հայասատնի պատմական քարտէսները եւ քարտիսագրութիւն»
Այս անունով թրքերէն ընթերցողին ներկայացուած պատմական քարտէսներու հաւաքածոն Ռուբէն Կալճոյեանի 1976-ին սիրողական հետաքրքրութեամբ սկսած պրպտումներուն արդիւնքն է։ Գիրքի ծանօթագրութեան բաժնին մէջ կը պատմէ թէ 1976-ին գնած քանի մը պատմական քարտէսները զինք մղած են այս ոլորտէ ներս ուրիշ նմոյշներ ալ հաւաքելու գործին։ Առաջին անգամ 2004-ին անգլերէնով հրատարակուած է «Հայաստանի պատմական քարտէսները» ծաւալուն հատորը։ Ապա ան թարգմանուած է հայերէնի դարձեալ մեծածաւալ ու հաստափոր հատորի մը տեսքով։ Այս հիմնական հրատարակութիւններէ ետք գիրքին աւելի մատչելի մէկ օրինակը ըլլալով հրատարակուեցաւ այս ամփոփումը, որ վերջապէս Տիրան Լոքմակէօզեանի թարգմանութեամբ ալ հասած է թրքերէն ընթերցողներու շահագործման։ Թղթատելով այս ամփոփ տեղեկագրի էջերը կը ծանօթանանք քարտիսագրութեան աւելի քան 25 դարու անցեալին։ Արդարեւ Հայաստանը եւ շրջակայքը բնութագրող առաջին քարտէսը շումերական փորագրութիւն մըն է, որ կը թուարկուի Ն.Ք. 600 թուականին։
Անշուշտ որ այս բնոյթի քարտէսները բաւական հեռու են արդի հասկացողութիւններէ։ Եւ երկիրներու դիրքը բնորոշելու համար գործածուած միակ չափանիշը չորս ուղղութիւններն են՝ արեւելք, արեւմուտք, հարաւ եւ հիւսիս։ Արդարեւ այս հիման վրայ տեղադրուած են երկիրներ, որոնց մէջ յստակօրէն կը տեսնենք նաեւ Արմէններու երկիրը՝ Հայաստանը։
Գիրքի թրքերէն հրատարակութիւնը կարեւոր պատասխան մըն է նաեւ թրքական աւանդական ուրացումին դիմաց։ Յատկապէս հանրապետութեան շրջանին տեղանուններու թրքացման զուգահեռ յիշողութենէ դուրս կը մղուի նաեւ Հայաստան անունը։ Դիտումնաւոր սխալով մը ամբողջ Թուրքիոյ տարածքը կը բնութագրուի Անաթոլիա անուանումով։ Այսպէսով Հայաստանին ալ կը վիճակի «Արեւելեան Անաթոլիա» կոչումը։ Մինչդեռ պատմականօրէն Անաթոլիան բառացի իմաստով կը նշանակէ Պոլիսէն դէպի արեւելք։ Այդ սահմանումը հազիւ թէ կը հասնի Կապադովկիա եւ Սեբաստիայէն դէպի արեւելք մնացած տարածքը պէտք է յիշուի Հայաստան կամ Հայկական բարձրավանդակ։ Այստեղ ընթերցողին մատուցուած քարտէսները կը հասցէագրուին ԱՄՆ քոնկրէսի գրադարանին, Մաշտոցի անուան մատենադարանին, Լոնտոնի Բրիտանական ազգային գրադարանին, Իտալիա Պոլոնի ազգային գրադարանին, Ֆրանսայի ազգային գրադարանին, Բրիտանական թանգարանին, Սպանիա Օզմա վանքի գրադարանին, Միւնիհ Պավիերա ազգային գրադարանին եւ անհատական հաւաքածոներուն։ «Փրկիչ» հրատարակչատունը այս գեղատիպ հատորով կ՚արդարացնէ իր վրայ դրուած յոյսերը։
Ձօն Վարդապետի 150-ամեակին
150 տարի առաջ ծնած էր Կոմիտաս վարդապետ եւ 84 տարներ անցան իր ողբերգական մահէն ետք, իսկ որքան զարմանալի է որ մենք տակաւին կը յափշտակուինք ու կը հիանանք իր հանճարին։ Սխալած չենք ըլլար, եթէ պնդենք թէ Կոմիտաս վարդապետ աշխարհ եկած էր համայն մարդկութեան բարիքներ շռայլելու առաքելութեամբ։ Ան ապրեցաւ ու գործեց, իսկ մենք տակաւին ի վիճակի չենք անոր ստեղծագործ մտքի սահմանները ընկալելու։ Այս զգացումներու տեղի տուողը նոր հրատարակութիւն մըն է, որ կը ներկայացնէ մեծ վարդապետի գերմաներէն ստեղծագործութիւնները։
Բարեբախտաբար տեղեակ ենք մեր բարեկամ Տիրան Լոքմակէօզեանին Երեւանի մէջ մեծ վարդապետի արխիւի վրայ տարած ուսումնասիրութեան։ Այդ շրջանին Տիրան Լոքմակէօզեան յայտնած էր թէ գտած է վարդապետի խումբ մը գերմաներէն յօրինումները եւ կ՚աշխատի անոնց վերծանման վրայ։ Այդ տարիներուն մեզի համար յայտնութիւն մըն էր իր ըսածները։ Նախապէս դոյզն իսկ լսած չէինք նման հաւաքածոյի մը գոյութեան մասին։ Ինչ մեծ ուրախութիւն, որ մեր ընկերը նախ յաջողեցաւ այդ գանձը վերծանել եւ ապա պատշաճ տպագրութիւնով մը մատուցել հանրութեան։
Այսօր Կոմիտասագիտութիւնը իր ձեռքին ունի նաեւ հրաշալի աղբիւր մը, ուսումնասիրելու համար Կոմիտասի ստեղծագործական փառաւոր ուղին։
Եթէ պիտի խօսինք մշակութային ժառանգի համաշխարհային յատկութեան մասին, ահա վարդապետը մեզի նոր գանձ մը կը պարգեւէ, որպէսզի մենք կրկին անգամ զարմանանք ու հիացումով լցուինք անոր գերմարդկային կարողութեան դիմաց։ Հաւաքածոյին մէջ տեղ գտած յօրինումները Կոմիտասի Գերմանիա ուսանած տարիներուն իրեն ժամանակակից գերմանացի բանաստեղծներու խօսքերով հիւսած յօրինումներն են։ Ուրեմն վարդապետը, եթէ կը ձգտէր արեւմտեան մշակոյթէն գիտութիւններ ստանալ, ահա ան փոխարէնը շռայլօրէն նուիրած է նոյն արեւմտեան մշակոյթին։ Նուիրում մը՝ որմէ նոյնիսկ տեղեակ անգամ չէին այդ նուէրը ստացողները։
Եւ ափսոսանքի բաժին մը ըստ մեզ։ Մենք ալ հայու յատուկ նախանձախնդրութեամբ չէինք տեսած, կամ թերեւս ալ տեսնել իսկ չէինք ուզած, այն արժէքաւոր գանձը, որ հայկական չէր։ Նոյնիսկ կարելի է պնդել, թէ տեսնալ, գիտնալ իսկ չէինք ուզած մեր սրբադասուած վարդապետին, իբրեւ թէ մեզի չպատկանող յատկութիւնը։ եթէ Գրիգոր Նարեկացի լսէր անկասկած պիտի ափսոսար «Վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ, վա՜յ ինձ…» ողբալով։
Տիրան Լոքմակէօզեանի վերծանած նիւթերը բաւականին հարուս են։ Հոն կը հանդիպինք 11 մեներգներու, որոնք գրուած են դաշնամուրի նուագակցութեամբ։ Կը յաջորդէ չորս խմբերգեր բազմաձայն երգչախումբի մշակումով։ Յետոյ կու գան դաշնամուրի ստեղծագործութիւնները թիւով ինը։ Ապա Լարաւոր քառեակի համար վեց յօրինում, որոնց վրայ կու գայ աւելնալու նուագախմբային յօրինում մը եւս։
Վարդապետը նաեւ գերմաներէնի թարգմանած է Սուրբ Պատարագէ հատուածներ։ Տիրան Լոքմակէզեանի վերծանած գործերուն մէջ կը հանդիպինք նաեւ կիսաւարտ դաշնամուրային ստեղծագործութիւններու։ Գիտաշխատողը իր ուսումնասիրութեան աւելցուցած է նաեւ երգերու բառերը եւ հեղինակներու կենսագրութեան մասին տեղեկութիւններ։ Ինչպէս կը վկայէ գրքի ծանօթագրութեան մէջ, այս յօրինումները կատարուած են Կոմիտաս վարդապետի Պերլինեան ուսանողութեան տարիներուն։ Այսինքն 1896-1899-ի միջեւ։ Հոն նաեւ կը նշուի, որ վերծանողի կողմէ որեւէ միջամտութիւն չէ կատարուած ուսումնասիրուած նիւթերու վրայ։
Գիրքը առաջին անգամ հրատարակուած է Երեւան, իսկ թրքերէն թարգմանութիւնը կարելի եղաւ շնորհիւ «Փրկիչ» հրատարակչատան ջանքերուն եւ հեղինակի թարգմանութեան։
