ՍԵՐՏԱՐ ՔՈՐՈՒՃՈՒ
ՀՎիպագիր Օրհան Քեմալի գործերուն մէջ յաճախ ակնարկութիւններու կարելի է հանդիպիլ Հայոց ցեղասպանութեան նիւթով։ Յատկապէս ան երբ կը խօսի Ատանայի մէջ արագօրէն հարստացող ընտանիքներու մասին, անպայման կ՚անդրադառնայ հայոց ցեղասպանութեան։ Օրհան Քեմալի 1963-ին հրատարակուած «Արիւնոտ Հողեր» անուն վէպը ուշագրաւ օրինակ մըն է այս առումով։ «Արիւնոտ Հողեր»ը օսմանեան շրջանի Ատանան կը նկարագրէ Քանթարճը Մուսթաֆա անուն կերպարի պատմածներով։ Դէպքը կ՚անցնի 1934-ին, ուր դէպքերը կը զարգանան Թոփալ Նուրիի, զինք գողութեան մղող Քանթարճը Մուսթաֆայի եւ հիւսուածքի գործարանի սեփականատէր Նետիմ Աղայի շուրջ։
Հատուած մը Քանթարճը Մութաֆայի պատումէն. «Այդ ժամանակ այսպէս չէր առեւտուրի աշխոյժ օրեր էին։ Վաճառականութիւնը կեաւուրներու ձեռքին էր։ Լսած ըլլալու ես Նետիմ Աղայի գործարանին քով միւս բոլոր գործարաններն ալ հայերուն, յոյներուն, գերմանացիներուն ձեռքն էր։ Մարդիկը վարպետ են վաճառականութեան մէջ»։ Հեղինակը Ա. Աշխարհամարտը եւ ցեղասպանութիւնը ու Ատանայի ապրած փոփոխութիւնները կը բնութագրէ ոչ մայրը եւ ոչ ալ հայրը յիշող Թոփալ Նուրիի խօսքերով. «1914 եւ Աշխարհամարտ։ 14 տարեկան տկլոր մի տղէք։ Բոցավառուող աչքերը կ՚ապացուցէ թէ, որքան խելացի է։ Աքսորուած հայերուն աշխատանոցներուն խուժած օսմանցիներն ալ հազիւ հայերու չափ բարեկամ, կամ հայերու չափ թշնամի են։ Իրեն շահին համար պայքարողները թէկուզ մզկիթ յաճախէն, թէկուզ եկեղեցի կամ ժողովարան անուննին ըլլար Ահմետ, Մեհմետ, Ալի կամ Պօղոս, Վարդան, Ալֆրետ կամ Հոաճոփուլօ…»։ Թոփալ Նուրիի տեսանկիւնով ճակատագրական նշանակութիւն ունեցող դէպքերէն մէկն ալ 1918-ին ֆրանսացիներու Ատանա գալուստն է։ «Մենք պարտուեր ենք գերմանացիներու հետ միասին։ Ֆրանսացիներ ատանայի կողքին նաեւ մտեր են Մարաշ ու Անթեպ։ «Զարմացած աչքերով կը հետեւի տեղացիներուն փախեփախ կոչած երեւոյթին։ Ժողովուրդը ձիերով, ջորիներով, էշերով բեռցրած ամէն ինչը կը փախչին ֆրանսացիներէն։ Հայու քով գնաց Տիգրան եղաւ, յոյնի քով գնաց Տիմիդրի։ Լսած էր թէ Եէնիճէյի ճամբուն իսլամներու վրայ քարիւղ թափած ու այրած են։ Ցաւ չզգաց այդ լսածներով, ընդհակառակը ուս թօթուեց ու շարունակեց իր ճամբուն»։
Այս անգամ Քանթարճը Մուսթաֆան է պատմողը. «Երբ ամէն ինչ տակն ու վրայ եղաւ էլ ի՞նչ կենալ։ Փակեցի խանութը, մայր ու քոյրս յառաջ քշած բռնեցի փախեփախի ճանապարհը։ Ո՞վ, որո՞ւ կը տեսնէ այդ ճանապարհին։ Ժողովուրդը իրար կը հրմշտկէ, անտէրութիւն, սով»։
Օրհան Քեմալ ոչ 1909-ի Ատանայի կոտորածներուն մասին կը խօսի, ոչ ալ 1915-ի ցեղասպանութեան։ Անոր ուշադրութիւնը կեդրոնացած է յափշտակուած հարստութեան մը վրայ։ Բնական երեւոյթ, քանի որ այդ յափշտակուած հարստութիւնը յաջորդող տարիներու գլխաւոր կռուախնձորն է Ատանայի մէջ։ Կուսակցականները կ՚օգտուէին այդ կռուախնձորէն։ Հողատէրերը կ՚օգտուէին, քանի որ Ատանայի բոլոր երեւելիները օգտուած էին հայերէ յափշտակուած հարստութենէն։ «Ի վերջոյ ամէն ինչ օրինակ սա վրան բազմած ընկոյզէնիէ շինուած գրասեղանը, վրան նստած աթոռը, ամէն ամէն ինչ այդ յափշտակուած հարստութեան օրինակներն են։ Ահա այս գործարանն ալ ճիշդ այդպէս կուսակալութեան առաջատար դէմքերու աջակցութեամբ է, որ իր սեփականութիւնը դարձած էր։ Այդ իսկ պատճառաւ ալ կուսակցականներուն բոլոր հրահանգներուն պարտաւոր էր յօժարելու, թէ ոչ յաճախ պիտի հարցնէին ուրկէ՞ տիրացար այս գործարանին։ Հօ՞րդ վաստակն է արդեօք։ Ան շատ անգամ կը հարկադրուէր տասնեակ տոմսակ վերցնել կուսակցութեան սարքած պարահանդէսին համար։ Յանկարծ եթէ փորձէր այդ պահանջներէն մէկը մերժել, իսկոյն կ՚ենթարկուէր ծանր հալածանքի։ «Ծօ՛ Աստուծոյ լեռնցին Չուքուրօվա եկած էիր ոտքիդ տրեխներով։ Այս գործարանը հա՞յրդ կառուցեց։ Հայու ապրանքն է։ Մեր կուսակցութեան շնորհիւ տիրացար։ Մի բարկացներ զիս ձեռքէդ կ՚առնեմ յետոյ»։
Իրաւ ալ Նետիմ Աղա առիթէն օգտուողներէն էր։ Իսկ Թոփալ Նուրին առիթը փախցուցածներէն։ «Ազատագրման պատերազմէն ետք Աստուած իմ ժողովուրդը ինչպէ՞ս յարձակուեցաւ հայերէն, յոյներէն մնացած ապրանքին վրայ։ Կաւուրներէն մնացած բոլոր արհեստներուն մերոնք տիրացան։ այդ ժամանակ եթէ քիչ մը փող ունեցած ըլլայի այսօր ես ալ հարուստներու կարգէն կը դասուէին։ Զինք ճանչցողները գիտեն։ Պատրած տրեխներով եկած է այս կողմերը։ Ժողովուրդի բերանն էր ինչպէս հարստանալը ալ ես չեմ պատմեր։ Գիտցողը արդէն գիտէ»։
Այս խօսակցութեան վրայ հետաքրքրական է Թոփալ Նուրիի եզրակացութիւնը. «Ուրիշ տեսակ չէր կրնար ըլլալ։ Այդ ժամանակ հայեր ու յոյներ օսմանցու հետ կռուի բռնուեցան։ Թագաւորը անարգեցին։ Նոյնիսկ Սուլթան Համիտը գահընկէց ըրին։ Ապա սահմանադրութեան շրջան Երիտթուրքերու եւ ազգային հարուստներ ունենալու մարմաջը»։
Օրհան Քեմալի գրականութեան մէջ յաճախ անդրադարձ կ՚ըլլայ արիւնոտ հողերու իրողութեան։ Ի՞նչն է այդ արեան խնդիրը, որ յարատեւ շարունակած է սերունդներու տեւողութեամբ եւ մինչեւ օրս չէ յագեցած։ Արիւն հեղելու մշակոյթը մինչեւ օրս գլխաւոր մղձաւանջը ըլլալու կը շարունակէ այդ հողերուն վրայ։
