- Կը ներէք, այս դանակը ի՞նչ կ՚արժէ։
- Շատ չէ, տասնոց մը։ Միայն ձեզ զգուշացնեմ երիտասարդ պարոն, այդ հին դանակը, որ գնել կ՚ուզէք, պարուրուած է սարսափազդու պատմութիւններով։ Ո՛վ որ տիրացեր է անոր, սպաններ է մէկուն։
Յարգելի ընթերցող, մինչեւ այսօր կը յիշեմ, թէ ինչպէս, հին քաղաքի հին շուկայի այդ ծերուկ հնավաճառը, երբեմնի ծովագնաց մը յոյն, որ ունէր ոսկրոտ նիհար դէմք եւ իր փոսիկներուն մէջ ինկած փոքր աչքեր, պատէն կախուած սուրերու եւ փայլատակող զրահներու մէջէն, խորխորատային ձայնով մը սկսեր էր պատմել այդ պողպատէ դանակին ոդիսականը։ Բայց, նախ արտօնենք, որ ծերունին շունչ մը քաշէ իր ծխամորճէն, իսկ ես ձեզի պատմեմ «դանակ» բառի ծագումը։
Ըստ մեր ստուգաբաններու անոր արմատն է «դան»։ Այդ արմատէն է կազմուած «դանակ» բառը։ Անոր հնագոյն գործածութիւնն է հետեւեալ նախադասութիւնը. «Հանեալ ի թափուցն զփոքրիկ զդան»։ Միջնադարուն Ներսէս Շնորհալիի գրիչին տակ, մորեխները նկարագրող մանկական հանելուկի տողիկ էր. «Հէնց մտնում են արտը հասած / Բերքն են հնձում առանց դանակ»։ Ապա լռութիւն։ Այս բառը մեր լեզուին շատ չնպաստեց։ Միայն կան սակաւաթիւ բարդ բառեր, քանի մը դարձուածք եւ արտայայտութիւն։ Ահա, հայրենի բառարաններու մէջ անոր սուր ծայրով ձգած հետքերը. դանակագործ, դանակագործութիւն, դանակաւոր, ինչպէս նաեւ քաղաքի արհեստաւորներու շուկային մէջ դանակավաճառ մը, որ հպարտութեամբ կը ցուցադրէ գրպանի դանակներ, ծալովի դանակներ, սուին դանակներ եւ նետողական դանակներ։ «Դանակ» բառը քերթեր է նաեւ երկու բայ. դանակել եւ դանակահարել։ Սպառնական, չէ՞։ Աւելի երկիւղալի են դարձուածքները- դանակ քաշել, դանակ սրել, դանակը կոկորդին դէմ ընել, դանակի տակ պառկիլ, դանակի տակ իյնալ...։ Յարգելի ընթերցող, դուք չկարծէք, թէ դանակը զգացում չունի։ «Դանակը խփես, կամ զարնես, արիւն չի գար, կամ՝ արիւն չի կաթիր» խօսքը կը գործածենք երբ մէկը խիստ տխուր կամ յուսահատ է։ Իսկ երբ մարդու կամ ամբողջ ժողովուրդի համար անհանդուրժելի է կացութիւնը, կ՚ըսենք «դանակը ոսկորին հասաւ»։ Հնավաճառը օդի մէջ ծուխի գուլայ մը եւս կ՚արձակէ ու կը պատմէ.
- Դուն հայ ես, չէ՞... Ձեր լեռներու մէջ, կը պատմեն, թէ ֆէտայի մը, անարդար հարկահաւաք պատժեր է անոր հետ, իսկ գեղաչեայ գեղեցկուհի մը զայն խրեր է շուայտ կուսակալի որովայնին՝ անոր հարբած քունի մէջ, ապա ձեռքէ ձեռք անցեր յայտնուեր է Եգիպտոսի մէջ։ Սեւամորթ մը հոն, իր տիրոջ սպաններ է, իսկ Զմիւռնիոյ մէջ գոհարավաճառ մըն ալ իր սիրուհիին՝ իտալուհի մը դժբախտ, որ նաեւ դաշնակի դասեր կու տար... Աչքերս շատ բաներ են տեսած, պարոն, շատ պատմութիւններ եմ լսած, սակայն այս դանակը, ամէն անգամ որ նայիմ, ինծի զարհուրանք կը պատճառէ...։
Ծխամորճի արարողութիւնը եւ խոկումներու դադարը առիթ տան, որ մենք զրուցենք «դանակ» բառի լեզուակա՛ն ոդիսականի մասին։ Ալաշկերտի, Խարբերդի, Մշոյ եւ Սեբաստիոյ մէջ բառը «դանագ» էր, Արցախի մէջ «տէնակ», Հաճընի եւ Զէյթունի մէջ «դանօգ», իսկ Համշէնի մէջ «տօնագ»։ Անոր ծայրը նաեւ ելեր է մեր երկրէն դուրս ու խրուեր է վրացերէնի մէջ, նախնապէս «դանակի» ձեւով, իսկ այժմ՝ «դանա»։ Բառը, որ յաճախ կը գործածուէր մսավաճառներու, խոհարարներու, վիրաբուժներու, երբեմն ալ նախանձ սիրահարներու կողմէ, յարմար եկաւ նաեւ քնարերգակ բանաստեղծներուն։ Կոստան Զարեանը երգեց իր վիշտը. «Դանակը խփել են սրտիս»։ Աշուղ Ճիւանին գանգատեցաւ. «Մարդ կայ, խօսելու ժամանակ / Կարծես սրտիդ խփէ դանակ»։ Հայ բանաստեղծներէն ամենէն խաղաղասէրը անկասկած Ռուբէն Սեւակն էր։ 1909 թուականին ան գրեց «Այս դանակը» բանաստեղծութիւնը։ Հոն պատկերուած բանուորը, հարցերը փոխանակ «դանակով» լուծելու եւ արդարութիւնը արիւնի վրայ հիմնելու, որոշեց համբերել եւ սպասել. «Արդարութեամբ գայ, գայ տարուետարի / Զրկուած մարդկութեան երազը բարի»։ 1923 թուականին բառը դարձաւ գիրքի անուն, «Դանակը Բկին»՝ Գէորգ Աբովի բանաստեղծութիւններու ժողովածուն։ Ապա եկաւ Պարոյր Սեւակը ու նկատեց, թէ՝ «Դանակի սրութիւնն են միշտ բութ մատով փորձում»։ Ապա բանաստեղծը մարդու հոգիի խորերը նկարագրեց. «Ես հաւատում եմ... / Ինչո՞ւ թաքցնեմ. / Ես ճանաչում եմ ու գիտեմ մարդուն։ / ...Գիտի կործանե՛լ, / Բայց եւ... գո՜րծ անել / Նո՛յն այդ ձեռքերով՝ / Ե՛ւ դանակ խրել, / Ե՛ւ վէպեր գրել»։ Իսկ մէկ օր, դանակով, ըստ Դանիէլ Վարուժանի, դաշտերու աղջիկը զոհեց իր... ուլը. «Դրաւ դանակն անբիծ վզին, եւ արբշիռ, / Երգը շուրթին՝ զայն հեշտանքո՛վ մը զոհեց... / Ճերմակ աղջիկն իր ճերմակ ուլը զոհե՜ց»։
Նայեցէ՛ք, կը շարունակէ հնավաճառը, նուրբ փորագրութիւններ ունի, իսկ շեղփի վրայ դրուագուած սա սկզբնատառը անառակ ծովահէնի մը կը պատկանի։ Բռնեցէ՛ք, մի՚ քաշուիք, ձեզի համար ութը ոսկի, առէ՛ք, եթէ ուզէք…։
Այդ պահուն հայկական առած մը կը փսփսայ այդ դանակէն հեռու մնալու խոհեմութիւնը. «Հանաքը (կատակ) յաճախ դանակ է դառնում»։ Բայց, մենք ունեցեր ենք երեւելի դէմքեր, որոնք ջերմ յարաբերութիւն պահած են դանակի հետ։ Դանակ պահել սիրեր է Յովհաննէս Թումանեանը։ Ըստ վկայութիւններու, ան եղնիկի ոտքէ շինուած փոքրիկ դանակ ունէր, որմով կը սիրէր որսի երթալ։ Իսկ 1926 թուականին, օր մը, խաղաղ քնացող Երեւանը ցնցուեցաւ դանակի մէկ հարուածով։ Այդ առաւօտ, այժմ առասպել դարձած ծաղկավաճառ Ստեփան Յարութիւնեանը, որ յայտնի էր Կարա Բալա անունով, նախանձով դանակահարեց այն երիտասարդին, որ կը հետապնդէր դերասանուհի Արուս Ասրեանին։ Կարա Բալան ուղարկուեցաւ Երեւանի ուղղիչ տուն, ուր, նոյն յօդուածով նոյն թուականին բերուեր էր Եղիշէ Չարենցը։
Հակառակ իր պողպատէ ցրտութեան, «դանակ» բառը գրական սայր մը ունի։ Ան միշտ ներկայ է հայկական գրականութեան մէջ։ Նորագոյն օրինակը՝ Մարինէ Պետրոսեանի «Սիրուն դանակներ» քերթուածն է.
Սիրուն ծաղիկ...
հիմա բացել ես թերթիկներդ՝
սիրուն դանակներ
բա հիմա ես ո՞նց շնչեմ
հէնց շնչեցի
արիւն եմ դառնալու...
-Պարոն հնավաճառ, շնորհակալ եմ բոլոր լուսաբանութիւններու համար։ Կարծեմ աւելի լաւ է, որ դանակը մնայ ձեր ցուցափեղկի մէջ եւ այսօր մենք բաւարարուած ըլլանք անոր հէքիաթային արկածախնդրութիւններով եւ պատումներով։
- Դարձեալ այցելեցէք մեր խանութը, ուր աւանդազրոյցներու պակաս չկայ։