ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ
Անկարելի կը թուի ինծի հիմա, ժլատ բառերու ուրուագծումով մը, ընդգրկել դէմքը եւ վաստակը Անահիտ ՏԷր-Մինասեանի։
Պատմագէտի ակադեմական բերրի ասպարէզի մը զուգահեռ արտադրուած՝ բազմատասնեակ ուսումնասիրութիւն-յօդուածներ, յաճախ կանխաւ ներկայացւած՝ համադրական գիտաժողովներու, կամ նիւթ դարձած անձնական երկարաշունչ սեմինար-դասընթացքներու, յետագային նաեւ ամփոփուելու համար իրերայաջորդ ժողովածու- հատորներու մէջ. ապա դեռ՝ մենագրութիւն-հատորներ...։ Ահա՝ դեռ շատ համառօտ ու մակերեսային բնորոշումով՝ վաստակը հայ Սփիւռքի ծնունդ եւ արեւմտեան ակադեմական աշխարհի կառկառուն դէմք Անահիտ Տէր Մինասեանի։
Ուրեմն, այս սիւնակին մէջ ակադեմական այս անհատականութեան եւ իր՝ աւելի քան կէսդարեայ գործունէութեան ու վաստակին արժեւորումը չէ որ պիտի ըլլայ. ատոր՝ ո՛չ տեղը կը ներէ, ո՛չ ալ՝ մասամբ՝ ստորագրողին ձեռնհասութիւնը։ Բայց ինչ որ կարելի է եւ անհրաժե՛շտ՝ նախ՝ նշումն է եւ շեշտումը յատկութեան մը, որուն տէր են եղած քիչեր միայն՝ արեւմտեան աշխարհի հայազգի ակադեմական անձնաւորութիւններէն.- Գիտական կազմաւորման կողքին՝ ներիմացական, գրեթէ բնազդային ընկալումը հայ անցեալ ու ներկայ իրականութեան։ Ասիկա ոմանց կրնայ թըւիլ պարզ լրացուցիչ գործօն մը, բայց կենսական է իրօք։ Այս մեծ բարիքով էին օժտուած Անահիտ Տէր Մինասեանի անհատականութիւնն ու գործը։ Բարիք՝ որ եթէ կրնար մասամբ գալ փաստաթուղթերու դէզերու հետ մնայուն շփումէ եւ խորամուխ ուսումնասիրութիւններէ, սակայն մանաւա՛նդ արդիւնք էր ընտանեկան աւանդական միջավայրի մը, եւ՝ ստացական-դաստիարակչականի կողքին՝ ժառանգական բաղադրիչներու։ Արդիւնք ու ներշնչում՝ ընտանեկան նահապետ-կերպարներ գրագէտ Գեղամ Տէր Կարապետեանի մը, հերոսական Կիւլիզար մեծ մօր մը, ազգագրագէտ մօր՝ Արմենուհի Գեւոնեանի. եւ դեռ բարձրադիր հովանին Ռուբէն Տէր Մինասեանի, յեղափոխական գործիչ եւ հոմերական յուշագրող։
Հեռու եմ, շա՛տ հեռու՝ մտաւորական եւ մարդ-անհատ Անահիտ ՏԷր Մինասեանի մասին յայտնաբերումի մը յաւակնութիւններէն։ Մանաւանդ՝ որովհետեւ ան լիապէս օժտուած էր ինքնաճանաչումի, ինքնասահմանումի հազուագիւտ ատակութեամբ մը, որ այդքան ալ բնորոշ յատկութիւնը չէ տիպիկ մտաւորականներու մեծ թիւի մը մօտ։ Աւելին՝ այդ ատակութիւնը Անահիտ Տէր-Մինասեանի երկար ասպարէզի վերջին տասնամեակներուն ուղղակի տիրող գիծն էր դարձած իր մտաւորական անհատականութեան։
Ուսումնասիրութիւններու «L’Echiquer arménien entre guerres et révolutions, 1878-1920» ժողովածուն1, իր «Ներածութիւն» էջերուն մէջ, կատարելութեան կը հասցնէր արդէն հաստատուած այս յատկութիւններու փունջը։ Կը բաւէ հակիլ պահ մը՝ այդ գրութեան վրայ՝ լայնօրէն լուսաբանուելու համար ասոնց առկայութեամբ։
Կ՛արժէ մօտէն սեւեռել յատկապէս այդ «Յառաջաբան»ին երկրորդ-երրորդ մասերը. հոն՝ բացի նշուած յատկութիւններէն՝ մեզ կը դիմաւորէ Ա. Տէր Մինասեանի անհատականութեան մէկ ուրիշ, քիչ մը անսպասելի երեսը՝ հակում-փորձութիւնը ինքնապատումի, այնքա՜ն հետաքրքրական՝ անհատականութեան մը բացայայտումին համար։
Գիտենք, որ Ա. Տէր Մինասեան, իբր նկարագիր ու անհատականութիւն, թէեւ բաց ու անվերապահ՝ մտերիմ շրջանակի մը համար, իր գործերուն մէջ, հասկնալի գիտական փոյթէ մղուած ու ակադեմական ոճով զսպուած, չէր խօսեր իր մասին։ Չէր խօսած ա՛յդ տարողութեամբ, չէր լուսաւորած ու լուսաբանած՝ իր գործին եւ անհատականութեան ծալքերը, ընտանիքի, աճման ու կազմաւորման միջավայրը։
Այս ինքնապատումը սակայն զգօն է եւ խորհրդապահ, հեռու ամէն եսակեդրոնութենէ, ինքնացուցանքէ։ Զայն ստորագրողը հիանալի յաջողած է ընթերցողը համակել մտերմիկ բայց զուսպ տրամադրութեամբ մը, գտնելով յարմարագոյն, մարդկայնագոյն, գրեթէ անանձնական շեշտերը՝ իր անձն ու հոգեմտաւոր աշխարհը պարզելու համար։
Այս բոլորը յաւելեալ շահեկանութեամբ կ՛օժտեն իր վկայութիւնը, որ ահա՛ թարգմանովի.-
«Այս գիրքին այլազան թեմաները կը համապատասխանեն պատմագէտի իմ ուղեծիրս հանգրուանած համալսարանական իրադարձութիւններու։ Յանձնառու պատմագէտի ուղեծիր՝ որ սկիզբ առած է Փարիզի 19րդ քաղաքամասի Տէ Պուա փողոցի նախակրթարանէն, Պելվիլէն Փրէ-Սէն-Ժերվէ տարածուող ժողովրդական, կենսալի թաղի մը կեդրոնին, գրաւուած՝ յոյն, հրեայ, հայ, իտալացի, սպանացի գաղթականներու խուռներամ բնակչութեամբ։ Թաղի կեդրոնական՝ «Տօներու Հրապարակ»ը յիշատակներուս մէջ իսկապէս արժանի կը մնայ իր անունին։ Դպրոցիս 1930ական տարիներու վարժուհիներուն կը պարտիմ անբարդոյթ սէրը պատմութեան, Ֆրանսայի եւ Հանրապետութեան պատմութեան, ինչպէս եւ դաւանանքը՝ որ ազատութիւնը գերագոյն բարիք է, որուն կը ձգտին մարդիկ։ Բայց նաեւ՝ որ այդ ազատութիւնը տըւ-
եալ մը չէ, կը նուաճուի պայքարով։ Ճշմարտութիւն՝ որ կը շեշտուէր պատմութեան դասագիրքի նկարազարդումով։ Հերոսական դիրքերու մէջ՝ մարդիկ (եւ նոյնիսկ դեռատի աղջի՜կ մը...), Վերսենժեթորիքսէն մինչեւ Ֆիլիփ Օկիւսթ եւ ՏիւԿըքլէն ու Ժանն տ՛Արք, պատերազմած էին եւ ներխուժողներ վտարած՝ Ֆրանսայէն...։ Ինչ որ կը հաստատէին դեռ գիրքի վերջին մասի նկարները՝ Ա. Աշխարհամարտի խրամներու եւ զոհուող ֆրանսացի զինուորներու։ Նկարներ՝ որոնք կը ներդաշնակուէին առօրեայ փորձառութեամբը աղջնակի մը, որուն միակ խաղավայրը փողոցն էր. նաեւ հոն՝ քիչ մը սարսափեցնող ներկայութիւնը այդ Աշխարհամարտի հաշմանդամներուն։ Այսպէս, շատ կանուխէն մէջս տեղ է ըրեր «ազատութեան հողային սկզբունք» մը. պարտաւորութիւնը՝ մարդոց վրայ դրուած՝ պաշտպանելու իրենց հողը, հայրենիքը, «մեռնելու հայրենիքին համար»։ Արդ այդ չէ՞ր որ կը հրահանգէր «Մարսէյէզ»ը, որ մենք՝ աշակերտներ, բարձրագոչ կ՛երգէինք դպրոցական տարեշրջանի փակման օրը ...
«Բայց պատմութեան դասագիրքը ունէր նաեւ ազատութեան ուրիշ սկզբունք մը, շատ աւելի վերացական։ Ազատութիւնը՝ իբր հաստատում Մարդու իրաւունքներու։ Եզրաբանութիւն մը, որ անշուշտ մատչելի չէր ինծի, բայց կը ներկայացուէր՝ Պասթիյի գրաւումը, Ժէօ տը Փօմի Ուխտը, Մարդու եւ Քաղաքացիի Իրաւունքներու Յայտարարութիւնը եւ նման իրադարձութիւններ ոգեկոչող պատկերներով։ Այս մէկ ազատութիւնը ուրեմն կը մնար աւելի դժուարահասկնալի, նոյնիսկ եթէ ցուցադրուած էր դպրոցի ճակատին՝ Հաւասարութեան եւ Եղբայրութեան նշումներով ։ [...] Տարիներ պէտք եղան՝ որ ճիշդ ընկալեմ [ֆրանսական յեղափոխութեան] 20 սեպտ. 1792ի՝ Վալմիի «Կեցցէ Ազգը» աղաղակները. թէ՝ անոնք քաղաքացիակա՛ն համայնքի մը կը յղուէին, եւ ո՛չ էթնոս-ազգի՝ մշակութային եւ կրօնական բաղադրիչներով (ինչպէս պիտի ընկալուէին Պալքաններու կամ Միջին Արեւելքի մէջ, կամ իմ ընտանիքիս մեծերուն մօտ)։
«Ծներ եմ Ֆրանսա՝ գաղթական ծնողներէ, եւ մինչեւ իրենց մահը՝ հայրս ու մայրս պահեր են իրենց «հայ գաղթական»ի կարգավիճակը, ստեղծուած ֆրիտ. Նանսէնի կողմէ եւ հաստատուած ու շնորհուած՝ Ազգերու Ընկերակցութենէն։ Անոնք կու գային հեռուներէն՝ Օսմանեան կայսրութենէն, ու աւելի ճշգրիտ՝ Ասիական Թուրքիայէն, ինչպէս կ՛ըս-
ւէր 1914էն առաջ։ Բախտի կամ հրաշքի բերմամբ՝ փրկուեր էին հայոց 1915ի Ցեղասպանութենէն, նոյնիսկ եթէ իրենց զոյգ ընտանիքները մեծ մասով բնաջնջուեր էին՝ Մուշ եւ Սվազ (Սեբաստիա)։ Տան մէջ, ցեղասպանութիւնը (այն ատեն կը գործածուէր «ջարդեր» արտայայտութիւնը) երեխաներէն պահուող թապու նիւթ մը չէր բնաւ։ Հոգեխոցի գաղափարն ու բառը... տակաւին չէին հնարուած մանկա-հոգեբուժներուն կողմէ կամ պարզապէս տեղ չունէին մեր մօտ։ Ընդհակառակը, ցեղասպանութիւնը նիւթ էր գրեթէ ամէնօրեայ պատումի, կրկնուող ու նորոգուող։ Պատում մը որ, ինչպէս հեքիաթներու մէջ, կը ճոխանար նոր մանրամասնութիւններով՝ ներկայաց-
ւած մեր մէկ կամ միւս այցելուի տեղեկութիւններուն շնորհիւ։ Յիշողութիւնը, իրական կամ վերստեղծուած, այն ատեն կը բանէր անկաշկանդ, եւ կը կանգնէր պատնէշի պէս՝ ընդդէմ պատմութեան ուրացողներուն։
«Երկար ատեն, ծնողներս ընդուներ են այցելութիւնները կնոջ մը՝ Տիկին Մարիի։ Սեւազգեստ, գլուխը միշտ քօղով մը ծածկած, ան կը մտնէր մեր տունը, կը նստէր եւ կը մնար ուղղաձիգ մարմինով՝ աթոռին եզերքին։ Ինծի կը թըւէր շատ ծեր, ինչ որ իրականութիւն չէր հաւանօրէն։ Կը մնար լուռ։ Ինծի պատուիրուած էր իր ներկայութեան հանդարտ կենալ, չաղմկել, քանի որ ան շատ ծանր դժբախտութիւններ էր ճանչցած. իր տունէն վտարուած՝ տարագրուեր էր ընտանիքով հանդերձ։ Նախ անհետ կորեր էր ամուսինը, իսկ ինք՝ ութ երեխաներուն հետ՝ անապատի մէջ քալեր էր օրեր եւ օրեր։ Այս պատմութիւնը, որ միտքիս մէջ կը կապուէր Պզտիկ Բթամատի իմ պատկերազարդ գրքոյկիս պատմութեան, բոլորովին տարբեր վախճան մը ունէր սակայն. երեխաները մեռեր էին իրար ետեւէ, ու վերջինը՝ հազիւ հասած Հալէպ, ապաստան քաղաք՝ որուն անունը շուտով արձանագրուեր էր յիշողութեանս մէջ։ Ինք միայն՝ մնացեր էր կենդանի։ Հիմա դարձած էր կարուհի։ (Արհեստը ինծի ծանօթ էր, որովհետեւ թաղին մէջ անով կ՛ապրէին մեծ թիւ մը հայուհիներ, իրենց կարի «Սինկէր» մեքենաներուն վրայ հակած օրն ի բուն)։ Կ՛ապրէր մինակ, Նէոյյի, 6րդ յարկի սպասուհիի սենեակի մը մէջ։ Չէր գանգատեր, բան չէր ըսեր իր կեանքի չարաշուք թուաբանութեան մասին։ Ձանձրալի անձ մըն էր։ Ուրիշ պատումներ ինծի աւելի յուզումնալի կը թուէին։ Չէ՞ որ, խուսափելու համար «քիւրտերէն եւ անպատւութենէն», հայ մայրեր իրենց երեխաներով Եփրատ գետն էին նետուած...։ Այսպէս, աղջնակը՝ որ էի, սկսեր է ըմբոստանալով, ապա հասկցեր է, որ կարելի է վերապրիլ ամէն աղէտի ։ Եւ որ ատիկա կը կոչուի քաջութիւն։
«Տունը իմ լսած բոլոր պատմութիւններէս (եւ մայրս անխոնջ պատմող մըն էր), իմ նախընտրածներս անոնք էին, որ կը վերաբերէին դիմադրութեան հերոսական կռիւներու, նման՝ Պելվիլ փողոցի «Ֆէէրիք Փաթէ» շարժանկարի սրահին մէջ տեսած «քաուպոյական» ժապաւէններուս։ Այդ պատմութիւնները կ՛աւանդէին դիւցազնավէպը ֆետայիներու՝ փամփշտակալ գօտիներով բեռնաւոր առասպելական անձնաւորութիւններ (իրենց նկարները կային մեր հայերէն գիրքերուն մէջ), որոնք կռուած էին թուրք բանակին դէմ, քիւրտ ցեղախումբերու դէմ՝ դիմագրաւելով անասելի վտանգներ։ Ֆրանսա ծնող հայ տղոց կը տրուէին անոնց անունները՝ Անդրանիկ, Ռուբէն, Քրիստափոր, Իշխան, Վարդան, Րաֆֆի,- զիրենք նոյն ուժով ու քաջութեամբ օժտուած տեսնելու յոյսով։ Այս պատումները, ուր տեւաբար կու գար ազատութիւն բառը, մէջս կ՛արձագանգէին համահունչ՝ Ֆրանսայի պատմութեան հետ, պատմութեան դասագիրքիս դասերուն հետ...։
«Բայց եթէ ազատութիւն ու հայրենիք կը շահուէին կռիւով, եւ եթէ հայերը կռուեր էին, ապա ուրեմն՝ ինչո՞ւ պարտուեր էին։ Ինչո՞ւ կորսնցուցեր էին իրենց հայրենիքը։ Ինչո՞ւ դարձած էին տարագիր։ Ես ինչո՞ւ ծնած էի Փարիզ։ Հաւանօրէն այս հարցումներուն պատասխանելու համար է, եւ Տիկին Մարիի լռութիւնները հասկնալու համար,- որ պիտի դառնայի պատմագէտ։»
***
Մարդկային խորազգած շեշտերով օծուն այս հատուածը, որ միանգամայն կը նախագծէր Անահիտ Տէր Մինասեանի գիտա-ակադեմական հակումներն ու ասպարէզը, այնքան զուսպ ու խորհրդապահ շեշտերով, տէր է նաեւ ուրիշ շնորհի մը. կը բացայայտէ նկարագիրը յանձնառու անհատին. մեկնակէտն ու դրդիչը ո՛չ միայն մտաւորական-ակադեմական ասպարէզի մը, այլ՝ զսպանակները իր յայտնաբերած, քննարկած ճշմարտութիւնները ապրելու, կեանքի մէջ առաջամղելու լծուած անձին։ Գիտական ճանաչումի կեցուածքին միշտ հաւատարիմ՝ բայց տեւաբար լծուած անով իսկ երաշխաւոր գործին ու ապրուած կեանքին, որ զինք կը տանէր պաշտպանական մէկ ատեանէն միւսը, աշխարհի մէկ ծագէն միւսը -- մինչեւ հաղորդութիւնը նախնիքներու հեռաւոր ուխտավայր-հայրենիքին հետ։
Անհատին մինչեւ հեռու խորքերը լուսաւորող այս արարքը՝ «Ներածութեան» մը խոստովանութիւնը, վերը արդէն նըշ-
ւած բնականութեամբ եւ պարզութեամբ նաեւ,- մտածել կու տար հասունութեան, յանգումի փուլի մը, հաշուետւութեան մը մասին։ Միւս կողմէ սակայն՝ վառ ու կենդանի՝ զերծ կը մնար հաշուեփակ թելադրող ամէն նուազումէ, ընկճուածութենէ, եւ պիտի մնար այդպիսին՝ մինչեւ վերջ -- մինչեւ իր անդարձ մեկնումի պահը։
Ինծի՝ ինչպէս մտքով եւ հոգիով իրեն հարազատ բոլոր անձերու վերապրումներուն մէջ, Անահիտ պիտի մնայ անկասկած իբր կերպարը մտաւորական-ակադեմական գործիչի՝ ամբողջական առումով։ Բայց անկէ անդին, մանաւա՛նդ՝ իբր հազուագիւտ վաւերական տիպարը՝ ուրոյն մշակոյթ մը եւ անոր ներկայ թէ անցեալ ճշմարտութիւնները ներուժօրէն ապրող անհատի։
