Այս տարի Ամենայն Հայոց Բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանի ծննդեան 150 ամեակն է։ Բանաստեղծի յոբելեանը Հայաստանի եւ բոլոր հայ մշակոյթի կեդրոններու մէջ 19 Փետրուարէն սկսեալ պիտի յիշատակուի զանազան միջոցառումներով։ Այս առիթով զրուցեցինք Երեւանի Թումանեանի Թանգարանի բազմամեայ նախկին տնօրէնուհի, ՀՀ ԱԺ 7-րդ գումարման «Իմ քայլը» դաշինքի անկուսակցական պատգամաւոր ընտրուած Նարինէ Թուխիկեան Խաչատուրեանի հետ։
ՆՇԱՆ ԿԻՒՐԵՂ
Թումանեանի մասին մեզի ի՞նչ կրնաք պատմել, կեանքը ինչպէ՞ս էր, որտե՞ղ կրթութիւն ստացած էր։
Թումանեանը 14 տարեկանից իր ամբողջ կեանքը անցուց Թիֆլիս։ Թիֆլիսը Ցարական կայսրութեան ժամանակ արեւելահայութեան մշակութային, ֆինանսա-տնտեսական եւ կրթական կեդրոն էր։ Թումանեանի գիւղում այն ժամանակ միայն տարրական դպրոցներ կար։ Ջալալողլու (Ստեփանավան) վարժարանը աւարտելէ ետք ան պիտի մեկնէր աւելի լաւ կրթութիւն ստանալու համար միակ ճանապարհ հանդիսացող Թիֆլիս, Ներսիսեան վարժարան։ Թումանեանը այսօրուայ ճեմարանի առաջին դասարանին լքեց Ներսիսեան վարժարանի կրթութիւնը։ Հօր հետ կապուած խնդիրները լուծելու համար վերադարձաւ ծննդավայր Դսեղ։
Թումանեանը Թիֆլիսի քաղաքական իրադարձութեան ինչպէ՞ս մօտեցաւ։
Թումանեանը պատանեկան տարիներուն անդամակցեցաւ գաղտնի քաղաքական խմբակներու։ Այդ խմբակները կ՚աշխատէին 1880-ին ռուսական ցարի կողմէ փակուած հայկական դպրոցներու, եկեղեցիներու, հասարակական եւ մշակութային կեդրոններու վերատիրանալու համար։ Հայոց լեզուն կը նահանջէր եւ գործածութիւնը կը նուազանար։ Թումանեանի անունը գրանցուած էր Ռուսական ժանտարմայի ցուցակներուն։ Թումանեան իր մօտիկ ընկեր Ալեքսանդր Կոլլոշեանի հետ նպատակ ունէր Արեւմտեան Հայաստան անցնելու, այնտեղի ժողովուրդը զինեալ պայքարի խրախուսելու։ Թումանեանը վերարկուն վաճառեց եւ ատրճանակ գնեց, բայց չկարողացաւ մեկնել։ Յանկարծակի հիւանդութիւնով ակամայ մնաց Թիֆլիս, երբ ընկերները վիպագիր Ռաֆֆիի «Կայծեր» գիրքը իրենց ուղեցոյց ունենալով յառաջացան դէպի Պարսկաստան։ Այդ երիտասարդական խմբակի բոլոր անդամները Պարսկաստանի սահմանը անցնելու ատեն նահատակուեցան։
Թումանեանի պէս բազմանդամ ընտանիք ունեցող, (վեց աղջիկ եւ չորս տղայ) բանաստեղծի մը համար ֆինանսական խնդիրները շատ լուրջ ըլլալու են։ Ինչպէ՞ս կ՚ապահովէր ապրուստը։
Թումանեանի համար ճամբայ բացին Ղազարոս Աղաեանը եւ Պերճ Պռոշեանը։ Որովհետեւ անոնք հասկցան բանաստեղծի տաղանդը հէնց առաջին գիրքով։ Թիֆլիսի յայտնի ունեւոր ընտանիքներէն Իշխանուհի Մարիամ եւ Փիլիպոս Վարդազարեան, Արիստակէս Զարքարեան ֆինանսապէս օժանդակեցին Թումանեանին։ 1900-ի սկիզբներուն Թումանեանը թոքերու խնդիր ունէր։ Իշխանուհի Մարիամը զինք ուղարկեց Ապասթուման, անտառոտ մի տարածք՝ Ջաւախքի շրջաններուն։ Այստեղ ան ստեղծեց իր գլուխ գործոցները։
Վերնատունը ի՞նչ նպատակով հիմնուեցաւ։
Այն ժամանակ Հայաստանը պետականութիւն չունէր։ Ուրեմն չկար գրողներու միութիւն կամ նման բնոյթի միջավայրեր։ Բնականաբար Թումանեանի նման անհատը պիտի առանցք լինէր, իր շուրջ հաւաքէր առաջադէմ հայ մտաւորականութիւնը։ Այս խմբի անդամներու գաղտնի հաւաքներէն ետք իշխանուհի Մարիամը իր տան կը հաւաքէր մարդկանց։ «Գրական սալոն» ասելով կը հրաւիրէր ամէն հինգշաբթի, ուր կը քննարկուէր գրական գործերը։ Թումանեանը իր բնակարաններէն նախավերջինին, վերնայարկում էր, քանի ինք կը սիրէր Թիֆլիսի կենդրոնական յատուածի համայնապատկերը։ Հոն յաճախ կը հանդիպէին Ղազարոս Աղաեան, Յովհաննէս Թումանեան, Աւետիք Իսահակեան, Լեւոն Շանթ, Դերենիկ Դեմիրճեան, Նիկոլ Աղբալեանը։ Անոնք վերնատունի կորիզն էին։ Մշտական անդամներէն բացի, Վերնատան հանդիպումներուն ներկայ կը գտնուէին հայ բազում գրողներ, արուեստագէտներ, պատմաբաններ, լեզուաբաններ կամ գրականասէր մարդիկ՝ Պերճ Պռոշեանը, Մուրացանը, Վրթանէս Փափազեանը, Կոմիտասը, նկարիչներ՝ Գէորգ Բաշինջաղեանը, Փանոս Թերլեմեզեանը եւ այլք։
Վերնատան ժողովներուն մասնակցեցան տարբեր կուսակցութեան անդամներ։ Թումանեանը իրենց հետ ինչպէ՞ս կապ մը ունէր։ Թումանեանի պէս մէկուն բոլորն ալ կ՚ուզէին իրենց շարքերուն ունենալ։ Ի՞նչ էր Թումանեանի քաղաքականութեան ընկալումը։
Աղաեանը Հնչակեան էր։ Թումանեանի անդամակցած գաղտնի խմբակները յետոյ ծնունդ տուին ՀՅԴ-ին։ Բայց Թումանեանը երբեք կուսակցական չէ եղած։ «Իմ կուսակցութիւնը իմ ազգն է եւ չեմ կարող սահմանափակել որեւէ բանի մէջ» կ՚ըսէր Թումանեան։
Վերնատունէն ետք հասարակական միութիւններ հիմնեց։ Անոնց կարգին էր Հայ գրողներու կովկասեան միութիւնը։
Թումանեան Պոլսահայ մտաւորականներու հետ յարաբերութիւն ունէ՞ր։
1913 թ.ին Սիամանթօ կու գայ Թիֆլիս, Զաւարեանի դին բերելու համար։ Այդ թափօրին մէջն է նաեւ Թումանեանը։ Հանդիպում ունեցած են եւ Սիամանթօ անդամագրուած է ։ Կ՚աղաչէ Սիամանթոյին, Թիֆլիս մնալու, Պոլիս չվերադառնալու համար։
Նոյնպէս Զապէլ Եսայեանը ցեղասպանութենէ փրկուելով երբ եկաւ Կովկաս, շատ մտերիմ յարաբերութիւն ունեցան։ Շատ բարձր կը գնահատեր Զապէլին եւ Զապէլն ալ Թումանեանին։
1907 թուին Իշխանուհի Մարիամը Անուշ պոէմը կու տայ Կոմիտասին, պահանջելով թէ յօրինէ իբրեւ հայկական օփերա, որուն համար ինք պատրաստ է օժանդակելու։ Կոմիտասը կը կարդայ Անուշը եւ նամակ կը գրէ։ ՝ «Կարդացի Անուշը եւ շատ անուշ գտայ»։ Կը ստանձնէ օփերա գրելու պարտականութիւնը։ Կը սկսի աշխատիլ։ Կոմիտասը Էջմիածին էր այդ ժամանակ։ Թումանեանը Հայաստան եկած ատեն անպայման կ՚այցելէր Էջմիածին եւ կը հանդիպէր Վարդապետին։ Անուշ գրելու ատենը Կոմիտասի սեղանին միշտ Թումանեանի նկարը կար։ Թումանեան ալ մի անգամ Էջմիածին եկած ատեն կուզեր որ Կոմիտասին մօտ մտնէ ու տեսնէ, ինչ վիճակի մէջ է իր գործը։ «Լսում էի Կոմիտաս անցուդարձ է անում սենեակով, ինչ որ բաներ է երգում քթի տակ։ Չուզեցի խանգարել մինչեւ այդ գործը աւարտել»։ Քաղաքական վիճակը խափանեց այս գործը։ Որոշ արեաները հիմա պահպանուած է Կոմիտասէն եւ եկող տարի մենք պէտք է ձայնագրենք եւ CD անենք։
Արդեօք Թումանեանը ցեղասպանութենէն առաջ կամ վերջ Արեւմտեան Հայաստան այցելա՞ծ է։ Ի՞նչ տպաւորութիւն ունեցաւ։ Թումանեանը ինչպէ՞ս կարողացաւ ծառայել ցեղասպանութենէ փրկուածներուն։
1914 թուին Թումանեան ամարանոցն էր, իր աղջկայ՝ Նուարդին գրաբար կը սովորեցներ Նարեկացու միջոցով։ Երբ որ բօթը լսեց առաջին պատերազմի , ամեն բան տակնուվրայ եղաւ իրենց համար։ Իր տղաներէն մէկը Լայպզիկում էր այն ժամանակ, միւսները զօրակոչային տարիքի էին։ Վերադարձաւ Թիֆլիս։ Տղաները ջոկատ գացին, ինքն ալ մի խումբի հետ միասին եկաւ Արեւմտեան Հայաստան, հասկնալու համար տեղում ինչ կը կատարուի։ Իրավիճակը սարսափելի էր, պատկերը աննկարագրելի։ Մէկ անգամ ալ 1915 թուին եկաւ Վան։ Երբ որ Վան մտաւ, վանեցիները արդէն գիտէին իր մասին, կարդացած էին «Սասունցի Դաւիթ»ը, Թումանեանը ընդունեցին իբրեւ մարգարէ։ Յուշագիրը կը պատմէ թէ ոտքերի տակ ծաղիկներ կը սփռէին եւ շատ ոգեւորուած էին։ Թումանեանի Սասունցի Դաւթի պատգամները, ուղերձները ընկալած էին շատ լաւ։ Իսկ Թումանեանը ուղղակի ապշած էր Արեւմտեան Հայաստանի գեղեցկութիւններով եւ զարհուրած մարդկանց ոճրագործութեան։ Կը Խոստանայ ինքնիրեն որ պիտի ստեղծէ մտաւոր խաղեր, որպէսզի ճանաչելի դարձնէ Հայաստանը, պատմական հայրենիքը բոլոր հայերուն. մեծերուն ու փոքրերուն։
Թումանեանի տղաներէն Արտաւազդը Վանում Կարմիր Խաչի գրասենեակի առաքելութեամբ նպաստամատոյց կ՚ըլլար տարբեր վայրերուն՝ Իկտիրում, Վանում։ Ինքը Վանի կառավարիչ էր Կարմիր Խաչի։ Արտաւազդը շատ հետաքրքիր արձանագրումներ ունէր որ Կազակները որբ հայ երեխաներին կը վերցնէին ու տանէին։ Այսպէս ինչքան երախայ կորսուած է, յայտնի չէ։ Երեխաների համար դեղարաններ, ճաշարաններ բացին դաշտային պայմաններու տակ։ Կարաւաններ հաւաքեց Հայաստան ուղարկելու, սահմանը անցկացնելու համար։ Սահմանում հայերն էին դիմաւորում Էջմիածնում Թումանեանը երբ հիմնեց հիւանդանոցներ, որբանոցներ երեխաների համար։ Թումանեանի աղջիկը Նուարդ այս աշխատանքներուն կ՚օգնէր իր հօրը։
Թումանեանը Էջմիածնի որբանոցը բանալէն ետք կը նկատէ թէ երեխաները ճիշտ է փրկուած են, բայց ամէն օր հարիւրներով կը մեռնին Էջմիածնի պարիսպներուն տակ։ «Ովքեր որ փրկուեցին, նայում եմ իրենց աչքերի մէջ կեանք չկար։ Դրանք ոնց որ կենդանի մեռել են»։ Կ՚արագացնէ խաղերու ստեղծումը, նաեւ ուրիշ զբաղմունքներ ալ կը ստեղծէ երախաների համար։ Անգամ մը դայեակներէն մէկը իր մօտ կու գայ դժգոհելով կ՚ըսէ՝ «Պարոն Յովհաննէս, շատ չարուկ են երեխաները դարձել, աղմկում են։ Սեղանների վրայ են ցատքուում։ Կ՚ըսեն թէ Թումանեանի աչքերը լցուեցան։ Ըսաւ՝ Փառք Աստուծոյ։ Այս երեխաների մէջ կեանքը վերակենդանացաւ»։
Թումանեան ցեղասպանութեան յաջորդող շրջանին աւերուած Հայաստանի ժողովուրդն եւ մշակոյթը վերականգնելու համար գիտական, իրաւաբանական, մշակութային աշխատանքներ տարաւ։ Այս հիմքի վրայ ստեղծեց Քննիչ յանձնաժողով եւ Հայկազեան Ընկերութիւնը։
Նպատակը փրկուածներու մասին տեղեկութիւն հաւաքելն է։ Ովքե՞ր են, ինչե՞ր կորսնցուցած են, նիւթական եւ մարդկային ինչպիսի՞ զոխեր ունեցան։ Թէ Արեւմտեան Հայաստան, թէ Պաքու, Շուշի եւ Արցախի մէջ օգնութեան ծրագիրներ մշակուեցան։ Հայաստանի առաջին հանրապետութեան կառավարութիւնը խոստացաւ դրամ տալ բայց ապա զեղչեց։ Իսկ Թումանեան իր ընկերներուն հետ ձեռնարկեց այդ ահռելի գործին։
1917 թուին ստեղծեց Հայկազեան Ընկերութիւնը։ Թումանեան կ՚ըսէ «Անունը հայկազեան եմ դնում։ Սա մի ընդհանրական հայկական անուն է։ Ես սրա տակ պիտի հաւաքեմ բոլոր անկախ կուսակցութիւններից եւ քաղաքական դիրքորոշումներից»։ Մեծ ազգային կառոյց է եւ տեսլականներ էին թէ Հայաստանը ինչ պիտի ըլլայ, ինչպէս պիտի ստանձնէ եթէ կ՚անկախանայ։ ի՞նչ կառոյցներ պէտք է ստեղծել, ի՞նչ մշակութային քաղաքականութիւն պիտի վարեն։ Նախ գոյքագրեցին հայոց հարստութիւնը, այսինքն Հայերը ի՞նչ ունին, ի՞նչ ստեղծած են, աշխարհին ի՞նչ ենք տուած։ Այս ուղղութեան վրայ աշխատեցան մինչեւ Պոլշեւիկեան յեղափոխութիւն։
Ցեղասպանութենէ ետք համաճարակի եւ սովի պատճառով վախճանեցան հազարաւոր մարդիկ։
Այս մեծ ողբերգութիւնը վերջացնելու համար Երեւանի մէջ ստեղծուեցաւ Հայաստանի Օգնութեան Կոմիտէն։ Նախագահ կարգեցին վստահելի, հաւատարիմ, պաշտելի անձը՝ Յովհաննէս Թումանեանը։ Թումանեանը, իր որդւոյն Արտաւազդի Պարսկաստանի սահմանը անցած պահուն նահատակուելէն ետք հիւանդացած էր, բայց ժողովուրդին այս վիճակը տեսնելով սկսաւ աշխատելու։ Մեծ պատուիրակութեամբ 1921-ի Հոկտեմբերի 13-ին Պաթումէն շոգենաւով եկաւ Պոլիս եւ իջեւանեց յայտնի Թոքաթլեան հիւրանոց։ Պոլիս հանդիպեց Հայոց Պատրիարքարան, վարժարաններու տիկնանց միութիւններ, Երուանդ Օտեան եւ Պոլսոյ զանազան գործիչներուն հետ։ Հանդիպման ընթացքին Թումանեանը առաջարկեց պատրիարքին որ Հայաստանի օգնութեան միութիւնը եւ տեղական կառոյցը միանան եւ աւելի մեծ ուժ մը կազմեն, որ պիտի զբաղի համահայկական հարցերով։ Բայց պատրիարքը մերժեց, չուզեց այդ միացումը։ Թումանեան այս մասին ըսած է, «Ինչ խելառ պատրիարք է։ Պատրիարքը մտածում է իր շահերու մասին որ ինք պիտի ղեկավարէ այդ կառոյցը։ Եթէ ղեկավարում ես այն ատեն երեւի շահեր ունես»։
Թումանեանը Պոլսոյ մէջ Անուշի արեան լսեց օփերայի երգչուհի Մաշա Սուրապեանի կատարմամբ ու շատ հաւնեցաւ։ Երուանդ Օտեանի հետ ամեն երեկոյ սուրճ կը խմէին։ «Պոլիսը մի բան շատ սիրեցի այն ալ Օտեանն է, այն ալ շատ էր խմում»։
