Օրերս Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Մեւլիւթ Չաւուշօղլուն Անգարայում ընդունել է Արեւմտեան Եւրոպայի հայրապետական պատուիրակ, Վատիկանում Սուրբ Էջմիածնի պաշտօնական ներկայացուցիչ Խաժակ արք. Պարսամեանին՝ քննարկելու Պոլսոյ պատրիարքական ընտրութեան հարցը։ Հանդիպմանը ներկայ են եղել նաեւ Պոլսոյ պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդ Արամ արք. Աթէշեանն ու Էջմիածնի Միջեկեղեցական յարաբերութիւններու գրասենեակի պատասխանատու Շահէ ծայրագոյն վարդապետ Անանեանը։
Յիշեցնենք, որ Պոլսոյ Հայոց պատրիարք Մեսրոպ Մութաֆեանն աւելի քան 10 տարի է՝ քոմայի մէջ է։ Նախորդ տարի Պոլսոյ Հայոց պատրիարքի տեղապահ, արքեպիսկոպոս Գարեգին Պէքճեանը վիրաւորուած հեռացաւ պատրիարքութիւնից, ինչպէս նաեւ Թուրքիայից, իսկ Պոլսոյ հայոց պատրիարքի փոխանորդի աշխատանքները շարունակեց կատարել Արամ արքեպիսկոպոս Աթէշեանը։ Պատրիարքի ընտրութեան հարցն այդպէս էլ մնաց չլուծուած։
Թեմայի շուրջ «Առաջին լրատուական»-ը զրուցել է թուրքագէտ, ԵՊՀ արեւելագիտութեան ֆակուլտետի տեքան Ռուբէն Մելքոնեանի հետ։
Պարոն Մելքոնեան, ինչպէ՞ս էք գնահատում Թուրքիայի Արտ Գործ նախարարի հետ հանդիպումը։ Հնարաւո՞ր է արդեօք պատրիարքի ընտրութիւնների հարցում որոշակի զարգացում լինի։
Նախ նկատենք, որ երբ Պոլսոյ հայոց պատրիարքութեան արհեստական միջամտութեամբ որոշակի շահագրգիռ անձանց անձնական նախասիրութիւններուն գոհացում տալու նպատակով այս իրավիճակը թեւակոխեց ճգնաժամային փուլ, եւ երբ տեղապահ ընտրուած Գարեգին Պէքճեանը ճնշման ներքոյ ստիպուած եղաւ հեռանալ, եւ խախտելով տարատեսակ ներքին եկեղեցական օրէնքներ՝ կրկին փոխանորդ նշանակուեց Արամ Աթէշեանը (ի դէպ, այստեղ նոյնպէս խախտում կայ, որովհետեւ նա պէտք է ոչ թէ փոխանորդ, այլ տեղապահ նշանակուէր), այս թնճուկից յետոյ եւ սրա ընթացքում Մայր Աթոռում տարբեր ժողովներ տեղի ունեցան։ Գերագոյն հոգեւոր խորհրդի նիստերից մէկի ժամանակ վեհափառը յանձնարարեց, որ Մայր Աթոռի ներկայացուցիչները հանդիպեն Թուրքիայի պաշտօնեաների հետ այս խնդիրը քննարկելու համար։ Եւ Խաժակ սրբազանի այցը, իմ կարծիքով, հէնց Գերագոյն հոգեւոր խորհրդի որոշման ծիրում է։ Նաեւ Շահէ վարդապետ Անանեանի ներկայութիւնը այնտեղ եւս մէկ անգամ ապացուցում է, որ սա վեհափառի յանձնարարութեամբ եւ գերագոյն հոգեւոր խորհրդի որոշմամբ Էջմիածնի ներկայացուցչի հանդիպումն է Թուրքիայի պաշտօնական մարմինների ուղղակի Արտ. Գործ նախարարի հետ։ Ինչ վերաբերում է արդիւնքներին, նախ պէտք է ասել, որ հանդիպումն ինքնին հետաքրքիր է։ Եւ կարող ենք առնուազն երկու հանգամանք առանձնացնել. առաջին՝ Մայր Աթոռը շարունակում է հետամուտ լինել այս խնդրին եւ փաստօրէն ստեղծուած իրավիճակը չի համարում վերջնական լուծում, այսինքն՝ ըստ էութեան իր որոշակի ենթատեքստային անհամաձայնութիւնն է յայտնում ստեղծուած իրավիճակին։ Եւ եթէ յիշում էք, Գարեգին Պէքճեանի ընտրութիւնից յետոյ Մայր Աթոռը ողջունել էր տեղապահի ընտրութիւնը եւ սկսուած գործընթացքը։ Իսկ այս քայլով նաեւ ցոյց է տալիս, որ իրավիճակը հակասում է եկեղեցական օրէնքներին, եւ այս իրավիճակը չի կարող համարուել բաւարարող եւ վերջնական։
Երկրորդ՝ Թուրքիայի բարձրագոյն ղեկավարութեան ներկայացուցիչը եւ ուղիղ Չաւուշօղլուն, հանդիպելով Մայր Աթոռի ներկայացուցիչների հետ, անուղղակիօրէն ցոյց են տալիս, որ թուրքական պետութիւնն է, որ տարբեր մեթոդներով, նաեւ հայ համայնքի, ցաւօք սրտի, հոգեւորականների միջոցով միջամտել է համայնքի կրօնական գործերին եւ ստեղծել է այս թնջուկը։ Եւ հանդիպելով Մայր աթոռի ներկայացուցիչների հետ՝ Թուրքիայի բարձրագոյն ղեկավարութեան ներկայացուցիչները յստակ յայտարարել են, որ աշխարհիկ պետութիւնում պաշտօնեաներն իրենք են որոշում հայ համայնքի եկեղեցական կրօնական այնպիսի մի գործընթաց, ինչպիսին է պատրիարքի ընտրութիւնը։ Ինքնին այս հանդիպումը, կարծում եմ, հետաքրքիր է, ցոյց է տալիս խնդրի նկատմամբ հետաքրքրութեան շարունակականութիւնը, իսկ արդիւնքի հետ կապուած ես շարունակում եմ լինել ոչ շատ լաւատես։ եթէ նայենք Չաւուշօղլուի յայտարարութիւնը, ապա դիւանագիտական խօսքի մէջ այդ աստիճանի զգուշաւորութիւնը ցոյց է տալիս, որ խնդիրը շատ արագ լուծուողներից չէ, քանի որ Չաւուշօղլուն իր ելոյթում նշում է, որ պէտք է զինուել համբերութեամբ, սա արագ լուծուող խնդիր չէ եւ այլն։ Ամենակարեւորը, ինչ կարող է Խաժակ սրբազանը անել, եւ այս հանդիպումը կարող է դառնալ դրա սկիզբը, այն է, որ ի վերջոյ թուրքական իշխանութիւնները հասնեն այն գիտակցման, որ թոյլ տան անցկացնել պատրիարքական ընտրութիւններ։
Եւս մէկ հանգամանք կարելի է առանձնացնել. Պոլսոյ հայոց պատրիարքի ընտրութիւններն արտօնելու խնդիրը դէ գործնականապէս գտնւում է Իսթանպուլի նահանգապետարանի, ներքին գործերի նախարարութեան իրաւասութեան ներքոյ, բայց տեսնում ենք, որ Խաժակ սրբազանի զրուցակիցը ոչ թէ Ստամբուլի նահանգապետն է կամ ներքին գործերի նախարարը, այլ Արտաքին Գործոց նախարարը, ինչը ցոյց է տալիս, որ ներքին օղակներում փաստօրէն խնդիրն այլեւս հնարաւոր չէ լուծել, եւ այստեղ ոչ թէ արարողակարգային, տեխնիկական լուծման խնդիր է, այլ քաղաքական որոշման խնդիր է, դրա համար էլ Հայ առաքելական եկեղեցու ներկայացուցչի զրուցակիցը արտաքին գործերի նախարարն է, քաղաքական պաշտօնեայ, որը, բնականաբար, քաղաքական թիմի անունից բանակցող է։ Սա ցոյց է տալիս, որ խնդիրը ոչ թէ կազմակերպչական է, այլ քաղաքական։ Ցաւօք սրտի, Հայ առաքելական եկեղեցին պէտք է բանակցի Թուրքիայի արտաքին քաղաքական գերատեսչութեան հետ, որպէսզի կարողանայ տանել այս թնճուկը դէպի լուծման դաշտ՝ այն թնջուկը, որը ձեւաւորուել է թուրքական պետութեան եւ հայ համայնքի ու հոգեւորականների աշխուժ միջամտութեան հետեւանքով։
Ի՞նչ կարող է փոխել երեկուայ հանդիպումը պատրիարքարանի կեանքում, ինչպէ՞ս էք գնահատում հայ հոգեւորականների հետ հարցը քննարկելու թուրքական կողմի հրաւէրը։ Հնարաւո՞ր է արդեօք, որ հանդիպման ընթացքում քննարկուած լինեն նաեւ այլ՝ հայ-թուրքական յարաբերութիւններին վերաբերող հարցեր։
Թուրքական պետութիւնը, որ դարեր շարունակ սովոր է եղել Հայաստանի հայութեան հետ շփուել հոգեւորականների միջոցով, բանակցել տարբեր բարձրաստիճան հոգեւորականների հետ, այդ անցեալի աւանդութենէն ձերբազատուած չէ, եւ չի բացառւում, որ, այո՚, հոգեւորականների հետ Թուրքիայի Արտ. Գործ նախարարի հանդիպումը չունենայ միայն կրօնական օրակարգ, այլ վերաբերի նաեւ քաղաքական հարցերին, վերաբերի նաեւ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններին։ Եւ, այո՚, մենք հիմք ունենք կասկածելու, քանի որ հանդիպողի պաշտօնը եւ կարգավիճակը թոյլ են տալիս այդպիսի եզրակացութիւններ անելու։ Ամեն դէպքում մենք պէտք է հաստատենք, որ Խաժակ սրբազանի այս նոր պաշտօնը, այսինքն՝ Արեւմտեան Եւրոպայում հայրապետական պատուիրակ, նաեւ Վատիկանում կաթողիկոսի ներկայացուցիչ, ըստ էութեան, նոր պաշտօն է, եւ իր այս նոր պաշտօնի շրջանակներում ենթադրւում է, որ Խաժակ սրբազանը պէտք է տարբեր հանդիպումներ ունենայ։ Մի փոքր կասկածում եմ, որ Թուրքիան է նախաձեռնել հանդիպումը։ Ենթադրում եմ, որ եղել է երկուստեք ցանկութիւն հանդիպելու եւ քննարկելու։ Այնուամենայնիւ, ուզում եմ հաստատել, որ այսպիսի աւանդոյթ մենք ունեցել ենք, երբ Թուրքիայի տարբեր պաշտօնեաների հետ նախկինում հանդիպել եւ բանակցել են հայ բարձրաստիճան հոգեւորականներ, այդ թւում եւ Վազգէն Կաթողիկոսը 61 թուականին հանդիպել է Թուրքիայի նախագահի հետ եւ բանակցել տարբեր հարցերի շուրջ։ Սա թուրքական քաղաքական վերնախաւում այդ մտածելակերպի շարունակութիւնն է, որ Թուրքիա պետութիւնը պատրաստ է հանդիպել հայ հոգեւորականի հետ, բանակցել, բայց պատրաստ չէ հանդիպել հայ քաղաքական գործչի հետ եւ բանակցել տարբեր խնդիրների շուրջ։ Այնուամենայնիւ, մենք պէտք է աւելի շատ ուշադրութիւն դարձնենք հարցի կրօնական հատուածին, թէ այս ընտրութիւնների թնջուկում ինչպիսի առաջընթաց կարող է լինել։ Ամենակարեւոր խնդիրը, որ մենք կարող ենք ակնկալել, դա օր առաջ պատրիարքի ընտրութեան շուրջ համաձայնութիւնն է, այսինքն՝ թէ ինչպիսի լուծում է տրուելու սրան։ Միակ ճանապարհն ընտրութիւններն են, իսկ թէ ընտրութիւններին ինչ պատկեր կարող է լինել, դա հարցի միւս կողմն է։ Ուզում եմ եւս մէկ անգամ հաստատենք, որ Թուրքիան բացայայտ ցոյց է տալիս, որ այս խնդիրն իր համար ունի գերկարեւոր նշանակութիւն, եւ սա ամենեւին չի սահմանափակւում մի կրօնական համայնքի ներքին եկեղեցական կրօնական հարցերի շրջանակներով։ Սա աւելի լայն, իր հետ տարբեր շերտեր բերող խնդիր է։
Արամ Աթէշեանը որքանո՞վ շահագրգիռ կարող է լինել ընտրութիւններ կազմակերպելու հարցում՝ հաշուի առնելով, որ այս խնդրի հանգուցալուծման խոչընդոտներից մէկն էլ ինքն է։
Արամ Աթէշեանին ձեռնտու է իրավիճակը, քանի որ նա դէ գործնականապէս պատրիարք է եւ ղեկավարում է այդ կառոյցը։ Բնականաբար, Արամ Աթէշեանին ձեռնտու չի լինելու հարցի արագ լուծումը։ Միւս կողմից՝ մենք պէտք է դիտարկենք, թէ համայնքում ինչպիսի տրամադրութիւններ են, եւ արդեօք ընտրութիւնների պարագայում Արամ Աթէշեանն ունենալո՞ւ է ընտրուելու շանս։ Եւ երրորդ՝ կարեւոր է, թէ ինչպիսին կը լինի թեկնածուների ներկապնակը, այսինքն՝ ում կթողնեն մասնակցել ընտրութիւններին, եւ համայնքը ինչ ընտրութեան առաջ է կանգնելու՝ ընտրելու է լաւի-վատի՞ միջեւ, թէ՞ վատի եւ վատագոյնի միջեւ։ Այս բոլոր խնդիրները կարեւոր են, եւ կարծում եմ՝ թուրքական պետութեան համար բոլոր մանրամասնութիւնները մինչեւ վերջ կարեւոր են լինելու։ Եւ եթէ պէտք լինի, որ ընտրութիւններին էլ թուրքական պետութիւնը բացայայտ իր միջամտութիւնը ցուցաբերի, կարծում եմ՝ միանշանակ դա կիրագործի, իսկ Արամ Աթէշեանը կարող է դիմադրել հայ համայնքի ցանկութեանը պատրիարքական ընտրութիւնների խնդիրը լուծելու, բայց, բնականաբար, ի զորու չէ դիմադրել թուրքական պետութեան որոշմանը, եւ նա ենթարկուելու է այդ պետութեան համապատասխան կառոյցների ընդունած որոշմանը։ Հնարաւոր բոլոր սցենարների պարագայում էլ Արամ Աթէշեանը շարունակելու է որոշակիօրէն պէտք լինել թուրքական պետութեանը՝ հնարաւոր տարբեր սցենարների զարգացման համար նոյնպէս։
