Ծանօթ երգահան Մաժակ Թոշիկեանի Գէորգ Էմինի «Սասունցիներու պարը» բանաստեղծութեան վրայ գրած երաժշտութիւնը բեմադրուած ու ներկայացուած էր սոյն տարուայ Սեպտեմբեր ամսուն Երեւանի մէջ։ Իսկ 12 Հոկտեմբերին ծրագիրը բեմադրուեցաւ Կիւմրի։ Այդ բեմադրութեան տպաւորութիւնները կը փոխանցենք հանրածանօթ գրող եւ մեր սիրելի բարեկամ Քեմալ Եալչընի գրիչէն, մի ուրիշ սիրելի բարեկամուհի Մելինէ Անումեանի թարգմանութեամբ, որ մեր կողմէ վերածուած է արեւմտահայերէնի։
ՔԵՄԱԼ ԵԱԼՉԸՆ
ԹԱՐԳՄԱՆԵՑ՝ ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆԸ
Սասունը որտե՞ղ է, իսկ Կիւմրի՞ն։ Սասունը ներկայիս Պաթման նահանգի գաւառներէն մէկն է, իսկ Կիւմրին՝ Հայաստանի երկրորդ մեծ քաղաքը, Կարսի սահմանակից հարեւանը։ Սասունն ու Կիւմրին, Սասունը եւ Երեւանը թէ շա՜տ մօտ են, թէ շա՜տ հեռու, թէ միահիւսուա՜ծ, թէ՝ իրարմէ անտեղեա՜կ։
Կիւմրեցիները «Սասունցիների պարը» ներկայացումը դիտելու եւ Սասունը վերապրելու համար 2018 թ. Հոկտեմբեր 13-ին լցրած էին Կիւմրիի Վարդան Աճեմեանի անուան պետական դրամատիկական թատրոնի 600 հոգանոց դահլիճը։ Ես նոյնպէս կիւմրեցիներու մէջ էի՝ որպէս Հերման Խնդիրեանի հրաւիրեալ։ Մի կողքիս սրբազան Գարեգին Պեքճեանն էր նստած, միւսիս՝ թարգմանիչ Մելինէ Անումեանն ու Հերման Խնդիրեանը։ Այնտեղ էին նաեւ Շիրակի փոխմարզպետ Սոֆյա Յովսէփեանը, Շիրակի թեմի առաջնորդ Միքայէլ եպիսկոպոս Աջապահեանը, Էջմիածնէն՝ սրբազան Վարդան Նաւասարդեանը եւ «Սասունցիների պարը» ներկայացման բեմադրիչ եւ երգահան Մաժակ Թոշիկեանը։
Մաժակ Թոշիկեանի հետ ծանօթացած էի Երեւան, Հերման Խնդիրեանի շնորհիւ։ 3 օր էր՝ միասին էինք, սակայն այնպէս էինք մտերմացած, կարծես՝ 40 տարուայ ընկերներ ըլլայինքինք։
«Սասունցիների պարը» ներկայացման մասին նախնական գիտելիքներ էի ստացել Հերմանէն ու Մաժակէն։ Այդ մեծ նախագիծը Մաժակ Թոշիկեանին առաջարկած էր Համահայկական խաղերի համաշխարհային կոմիտէի նախագահ Իշխան Զաքարեանը։ Մաժակն ընդունած էր այդ առաջարկը եւ «Սասունցիների պարը» ներկայացման նախագծի իրականացման համար պաշտօնապէս պայմանաւորուած ՀՀ Սփիւռքի նախարարութեան հետ։ Թէեւ Հայաստանի նոր կառավարութիւնը, խնայողութիւն ընելու նկատառմամբ, բազմաթիւ մշակութային ծրագրեր էր չեղեալ արել, սակայն շարունակած էր աջակցիլ «Սասունցիների պարը» նախագծին։
Մաժակ Թոշիկեանը հայ նշանաւոր գրող Գէորգ Էմինի «Սասունցիների պարը» վերնագրով 8 էջանոց պոեմի համար օգտագործած էր իր 50-ամեայ գիտելիքները եւ մէկ տարուայ ընթացքին բեմադրած այն։ «Սասունցիների պարը» ներկայացումն առաջին անգամ ցուցադրուած էր 2018 թ. Սեպտեմբերի 24-ին, Երեւանի մէջ։ Երեւանեան ցուցադրութիւնն առաջինն ու վերջինը պէտք է ըլլար։ Սակայն Մաժակ Թոշիկեանը կը ցանկանար, որ այն ներկայացուի նաեւ Կիւմրիի մէջ։ Անոր համար նիւթական միջոցներ էին անհրաժեշտ։ Մաժակը նախագծի մասին պատմած էր Հերման Խնդիրեանին եւ խնդրած, որ վերջինս հովանաւորէ Կիւմրիի մէջ ցուցադրութիւնը։ Եւ Հերման Խնդիրեանն ստանձնած էր բոլոր ծախսերը, այդ թուին՝ 60 հոգինոց պարախմբի, արուեստի գործիչների, ղեկավարների փոխադրման, կեցութեան եւ սննդի ծախսերը։ Հերմանը նաեւ վարձած էր Վարդան Աճեմեանի անուան պետական դրամատիկական թատրոնի 600 հոգանոց դահլիճը, իսկ ներկայացման տոմսերը՝ անվճար կերպով եւ Վահան Թումասեանի միջոցով մէկ առ մէկ բաժանած արուեստասէր կիւմրեցիներուն։
Այս ներկայացման՝ Կիւմրիի մէջ բեմադրման համար անհրաժեշտ բոլոր գործերը կամաւոր կերպով իրականացուցած էր Վահան Թումասեանը։ «Սասունցիների պարը» ներկայացման մասնակիցները 2018 թ. Հոկտեմբերի 12-ին եկան Կիւմրի եւ տեղաւորուեցան այստեղի հիւրանոցներէն մէկուն։ Ընթրիքը ըրինք միասին՝ Վահան Թումասեանի «Շալէ Կիւմրի» ռեստորանը։ Ծանօթացանք ու մտերմացանք իրար հետ։
Մինչեւ 2017 թ. ոչ ոք չէր համարձակուած բեմադրել 1998 թ. Երեւանի մէջ վախճանուած Գէորգ Էմինի այդ նշանաւոր բանաստեղծութիւնը։ Իսկ 1947 թ. Իսթանպուլի Գընալը կղզիի մէջ ծնած, Թուրքիոյ երաժշտական աշխարհին եւս իր ստեղծագործութիւններով յայտնի Մաժակ Թոշիկեանը խիզախած էր այդ գործն ստանձնած, որը յաջողութեամբ էր պսակուած։
Պոլսեցի Մաժակին բոլորը կը ճանչնային, բայց անոր անունը ոչ ոք գիտէր։ Թուրքիան անոր ճանչցած էր Ճենք Թաշքան անունով։ 1981 թ. ան ստիպուած էր Գանատա գաղթել։
Ճենք Թաշքան աշխատած էր Թուրքիոյ երաժշտական աշխարհի այնպիսի աստղերու հետ, ինչպիսիք են՝ Նիւքհեթ Տուրուն, Հիւմէյրան, Նիլիւֆերը, Աժտա Փեքքանը, Նեճօն, Ճոշքուն Տեմիրը, Թանժու Օքանը, Սիպիլ Փեքթորոսօղլուն, Սեզեն Աքսուն եւ Աշքըն Նուր Եէնկին։ Ճենք Թաշքանը Թուրքիոյ նուիրած էր իր գիտելիքները, սէրը, հոգին, երիտասարդութիւնը։ Սակայն Թուրքիան անոր թոյլ չէր տուած ազատ կերպով իր հայկական անունը օգտագործել։ Միայն ան կը հասկնայ, թէ ինչ կը նշանակէ հարազատ ինքնութիւնը եւ անունը թաքցնելով ու թրքական կեղծանուն կրելով ապրելը, որու հետ նման բան պատահած է։
Ճենք Թաշքանը հարկադրուած էր Գանատա գաղթել, քանի որ հնար չունէր Թուրքիոյ մէջ անխռով ապրել եւ ազատ կերպով ստեղծագործել։ Ան ստիպուեցաւ ուղիղ 15 տարի ապրիլ՝ հայրենի երկրի կարօտը քաշելով։ 1996 թուականին վերստին Թուրքիա եկաւ։ Սակայն շարունակեց իր բոլոր ստեղծագործութիւնները Գանատայի մէջ գրել։ «Սասունցիների պարը» պոեմի երաժշտութիւնը եւս այնտեղ յօրինած էր։
2018 թ. Հոկտեմբերի 13-ին, ժամը 18։00-ին Կիւմրիի Վարդան Աճեմեանի անուան պետական տրամադիկական թատրոնի մէջ մեր սրտերը միահիւսուած են Մաժակ Թոշիկեանի սրտի հետ։ Սրահը լեփ-լեցուն էր։ Լսուեցաւ առաջին զանգի ձայնը։ Կիւմրեցիները թէեւ չքաւոր են, բայց՝ արուեստասէր։ Զանգի ձայնէն ետք դահլիճի մէջ միայն հանդիսատեսներու սրտերի բաբախիւնն կը լսուէր։
Այդ պահուն Մաժակը ի՞նչ կը մտածէր՝ չեմ գիտեր։ Իսկ իմ մտքին Սասունցի Դաւիթն էր, որուն առաջին անգամ տեսած էի 2008 թ. Ֆրեզնօ՝ իր ձիու գաւակին բազմած։ Երեկ ալ Երեւանի մէջ էր փոթորկի պէս սլանում, դարձեալ՝ ձիու գաւակին։
«Սասունցի՜ Դաւիթ, Սասունցի՜ Դաւիթ, որտե՞ղ ես»,-ըսելով՝ ան կը կանչեմ մտքիս մէջ։
«Այստե՜ղ եմ»,- կը պատասխանէ ինձ։ Միայն ես եմ անոր ձայնը լսող։ Շուրջս կը նայիմ. բոլորը Սասունցի Դաւիթ են դարձած, բոլորը անոր նման կը նային։
Սասունցի Դաւիթը հայերու դիմադրութեան խորհրդանիշն է, ազգային հերոսը։ Իւրաքանչիւր հայի ինքնութեան մէջ Սասունցի Դաւթէն մնացած է հետք մը, ձայն մը։ Որտեղ հայ կայ՝ այնտեղ Սասունցի Դաւիթն ալ կայ։ Սասունցի Դաւիթը ամենուր է՝ իր ապրած հողերէն բացի։ Դաւթի ձին ծա՜ռս ըլլար։
Ապա Գէորգ Էմինը կու գար աչքիս առջեւ։ «Ես ալ Սասունցի Դաւթի մի մասնիկն եմ, ես ամբողջովին Սասունցի Դաւիթն եմ»,-կ՚ըսէ ինձ։
Ապա՝ լռելեայն կողքիս նստած է։
«Հոնազից բարո՜վ ես եկել, Քեմա՛լ եղբայր, իսկ դու Սասուն գնացե՞լ ես։ Դու Աշնակ գիւղը գիտե՞ս»,-կը հարցնէ ինձ։
Լռութեան ձայնով կը խօսինք։
Կը ճամբորդեմ ժամանակի մէջ.
Անցեալէն ներկայ, ներկայէն ապագայ կ՚երթամ- կու գամ պահ մը։
Աշխարհը կանգ է առել, Կիւմրին՝ եւս, եւ Գէորգի հետ ի՜նձ կը նայիմ։
Ինքս ինձ կը հարցնեմ։
«Քեմա՛լ, դու ինչո՞ւ մինչ օրս Սասուն չես գնացել»։
Սիրտս լուռ է։
Իսկ բանականութիւնս մի անգամ ալ կը հարցնէր.
«Քեմա՛լ, դու ինչո՞ւ Սասուն չես գնացել»։
Գէորգ Էմինը շշնջո՜ւմ է ականջիս։
«Մի՜ տխրիր, Քեմա՛լ։ Այս երեկոյ միասի՜ն կը գնանք Սասուն,- կ՚ըսէ ինձ, -«Ես ալ երբեք չեմ գնացել այնտեղ։ Այլեւս ոչ մի հայ չէ մնացած Սասուն։ Մեր տներն անտէր են մնացել, եկեղեցիները՝ անծուխ։ 1915-ին իրենց կեանքը փրկել յաջողած սասունցիները կարողացած են Հայաստան գալ։ Հաստատուած են Արագած լերան ստորոտին, Թալինի շրջանին, որու լեռներն ու հողը նման էին Սասունին։ Վերստեղծած են Սասունը։ Գիւղերը անուանած են Սասունի գիւղերու անուններով։ Աշնակն ալ է այդ գիւղերէն մէկը։ Կարօտն այրա՜ծ է ինձ, մոխրացրա՜ծ։ Այս երեկոյ մոխիրներիցս խառնելու եմ վերստին՝ քեզ հետ միասին։ Արագած լերան ստորոտի՜ն է Աշնակ գիւղը։ Արագած լեռն ենք բարձրանալու, բայց ապրելու ենք Սասուն գտնուող Մարութա լերան վրայ։ Դե՜հ, Քեմալ։ Ձեռքս բռնի՛ր, միասի՜ն բարձրանանք Արագած ու Մարութա լեռներու գագաթներ»։
Վարագոյրը կը բարձրանա՜յ
Վարագոյրը կը բարձրանայ։ Արագածի գագաթը ձիւնապատ եւ ամպոտ է։ Արեւը կը շողայ ամպերու վրայէն։ Արագածի առաջ պտղատու ծառերու այգիներն են։ Միասին գիւղ կ՚երթանք։ Աղջիկները կարմիր հագուստներով են։ Անոնք կը թռչեն՝ կարմիր թիթեռնիկներու նման, քամիներու հետ կը պարեն՝ կարմիր կակաչներու պէս։ Տղաները ծածկած են գլուխները։ Խօսք չկայ, ձայն կայ միայն։ Երաժշտութեան լեզուով եւ պարերով կը ներկայացնեն անցեալը, ներկան ու ապագան։
Սասունցի Դաւիթն ալ անոնց մէջ է։ Մէ՜կ երկնակամար կը բարձրանան, աշխարհին վերեւէն կը նային, մէ՜կ ալ՝ վար կ՚իջնեն, աշխա՜րհը անոնց կը դիտէ։
Սասունցիները իրենց ցաւին դարման գտնելով, հրդեհուած արտերուն սիրոյ ջուր լցնելով՝ վերստին ծաղկեցան, նորէն ստեղծեցին իրենց կեանքը։ Երեկ միայն Սասունի մէջ կը պարէին, իսկ հիմա՝ աշխարհի բոլոր ծագերուն։ Դեռ անոնք շատ երազանքներ, գաղափարներ ունին՝ իրականացնելու։ Աշխարհը հիացած է անոնցմով, անոնք ալ՝ իրենց պապերով։ Հալա՜լ է քեզ, Սասո՜ւն, հալա՜լ է քեզ գոյացրած հողին ու քարին։ Հալա՜լ է քեզ ծնած ու սնած մայրերին եւ հայրերին։ Հալա՜լ է քո բացած ծաղկին ու բողբոջին։
Վարագոյրն կ՚իջնէ՜
Վարագոյրն կ՚իջնէ՜։ Կիւմրեցիները յոտնկայս կը ծափահարեն բեմ կանգնած իրենց զաւակներուն։ Ծափահարութի՜ւն, ծափահարութի՜ւն, ծափահարութի՜ւն։ Ծափահարութիւններն կ՚արձագանգեն Արարատ։ Ծափահարութիւնները կ՚անցնին Մասիս, կը հասնին ու կը տարածուին Սասուն։ Կիւմրին յոտնկայս է։ Աշխարհն ալ ոտքի կանգնած է։
Մաժակ Թոշիկեանը բեմ կը բարձրանայ։ Ձեռքերը չեն բաւարարուիր. սրտերը ու հոգիները կը ծափահարեն անոր։
Ապա Հերման Խնդիրեա՜նը բեմ կու գայ։
Դահլիճ ու բեմ կանգնածները, Կիւմրի քաղաքը յոտնկա՜յս կը ծափահարէ անոր։
Շնորհակալութի՜ւն քեզ, Հերմա՛ն։
Քո՜ շնորհիւ ապրեցանք այս երեկոն, Սասունը, Աշնակ գիւղը։ Քո՜ շնորհիւ վերապրեցանք մեր անցեալն ու ներկան։ Քո՜ շնորհիւ վերստին Սասունցի Դաւիթ դարձանք։
Հերմանն կը սկսի խօսիլ.
Կիւմրեցիները անոր կը լսեն յարգանքով, սիրով եւ երախտիքով։ Հերմանը կը գրկէ Կիւմրին, իսկ Հայաստանը անոր կը սեղմէ իր կրծքին։
«Անցեալի նշանաւոր քաղաքներէն մէկը եղող Լենինականը եւ իր բնակիչները պէտք է անպայման տեսնէին այս երեկոյ ներկայացուած բեմադրութիւնը։ Ձեր բոլորի վարձքը՝ կատար։ Այս երեկոյ դարձեալ բախտ ունեցայ վայելել Հայոց ցեղասպանութեան եւ «թրէն փրկուածներու» թեմաներով բազմաթիւ գրքերի հեղինակ՝ գերմանաբնակ թուրք լրագրող Քեմալ Եալչընի ներկայութիւնը։ Ան բազմաթիւ մրցանակներու արժանացած է տարբեր կառավարութիւններու եւ հայկական մշակութային միութիւններու կողմէ։ Շնորհակալութի՛ւն քեզ, Քեմա՜լ, այս երեկոյին ներկայ գտնուելու համար»։
Այս հրաշք երեկոն վայելելու հնարաւորութիւնը ինձ եւս ընձեռելու համար ես ալ քեզ շնորհակալ եմ, իմ սիրելի՜ հայ եղբայր։
«Յարգելի ժողովուրդ, յուսամ՝ բոլորդ ալ գոհ մնացած էք։ Շնորհաւորելով պարախմբի բոլոր անդամներուն՝ անոնց յաջողութիւն կը մաղթեմ յառաջիկայ բոլոր ծրագրերուն։ Միեւնոյն ժամանակ շնորհակալութիւն կը յայտնեմ սիրելի Մաժակին, որ այս երեկոյի համար մէկ ամսուայ մէջ երկու անգամ անցել է ովկիանոսը եւ Գանատայէն հասած Հայաստան։ Վարձքդ՝ կատար, Մաժակ։ Դարձեալ բոլորին յաջողութիւն կը մաղթեմ։
Շնորհակալութիւն»։
Այս պարն աւարտ չունի՜
Հերման Խնդիրեանն ու իր տիկինը՝ Արեգը, բեմադրութեան բոլոր մասնակիցներուն, հիւրերուն եւ «Թռչունեան տուն» մանկատուն-կրթահամալիրի երախաներուն հրաւիրեցին ճաշկերոյթի։ 280 հոգանոց սրահը լցուեց։ Ամենուր մաս-մաքուր է, ամէն բան՝ դասաւորուած։
Սրբազան Գարեգին Պեքճեանը, Հերման եւ Արեգ Խնդիրեանները, Շիրակի փոխմարզպետ Սոֆյա Յովսէփեանը, Վարդան սրբազանը, Մելինէ Անումեանը, Մաժակ Թոշիկեանը, պարուսոյցներ Արման Ջուլհակեանը եւ Արիկ Ասատուրեանը, տնօրէն Գրիգոր Խաչատրեանը՝ բոլորս կողք կողքի ենք։ «Սասունցիների պարը» բեմադրութեան ազդեցութեան տակ ենք։ Մեր գաւաթները կը բարձրացնենք Կիւմրիի մէջ բեմադրութեան ցուցադրութիւնը հովանաւորած Հերման եւ Արեգ Խնդիրեաններու համար։ Մի անմոռանալի երանութիւն եւ անկրկնելի ուրախութիւն կ՚ապրինք։
Որոշ ժամանակ անց կը սկսի «Թռչունեան տուն» մանկատան սաներու ծրագիրը։ Անոնց պարախումբը կը ներկայացնէ զանազան ժողովրդական պարեր։ Ոչ թէ կը պարեն, այլ՝ կ՚ապրին անոնցմով ու մեզ ալ կ՚ապրեցնեն։ Անոնք բոլորն ալ շատ լաւ պատրաստուած են։ Սրահը կը խանդավառուի. մարդիկ հիացմունքով անոնց դիտելով՝ կը մոռնան ուտելիքի մասին։ «Սասունցիների պարին» կը փոխարինէ Հայաստանի զանազան շրջաններու ժողովրդական պարերը։ Բոլորով կը սկսինք քոչարի պարել։ Ես ալ չեմ կրնար տեղս նստիլ։ Կը միանամ պատանիներուն։ Մելինէն ալ կը սկսի պարել։ Այլեւս յայտնի չէ՝ ով է հայ, ով՝ թուրք։ Մեր լեզուն տարբեր է, իսկ սիրտը՝ մէկ։ Կը դժուարանամ պատանիներու հետ համաքայլ պարել։
Շունչս կտրուելով՝ տեղս կը նստիմ։ Քիչ մը կը հանգստանամ։
«Քելէ՛ լաօ, քելէ՛ երթանք մըր էրգիր»։ Մելինէն կը թարգմանէ երգի խօսքերը։
Երիտասարդներէն մէկը կը մօտենայ եւ ինձ պարի կը հրաւիրէ։
Դե՜հ, եկէք միասին գնա՜նք մեր երկիր։
Հերմանի եւ Մաժակի հետ միասին կը դիտեմ պատանիներուն։ Բոլորն ալ շնորհալի են։
Տղաները կրակի՜ կտոր են, աղջիկները՝ լուսնի՜։ Հերմանը անոնց բոլորին հայրն է, իսկ «Թռչունեան տուն» մանկատան բոլոր երախաները՝ անոր զաւակները։ Հերմանը նայելով պարող, պարելէն չկշտացող, անընդհատ թռվռալ ցանկացող մանուկներուն ու պատանիներուն՝ կը մտածէ. «Որքա՜ն մեծցած են իմ բալիկները»։ Եւ երանութիւն կ՚ապրի։
Պարողներու մէջէն 10-12 տարեկան մի երախայ կը մօտենայ Հերմանին ու կը խնդրէ. «Ես կ՚ուզեմ պատրաստուիլ համալսարան ընդունուելու համար։ Ինձ համակարգիչ կը գնե՞ս»։ Անունը կը հարցնեմ։ Կ՚ըսէ՝ «Սերժ»։
Հերմանը գորովանքով կը շոյէ անոր գլուխը ու կ՚ըսէ. «Ի հարկէ կը գնեմ։ Դուն աշխատէ։ Մնացածը ես կ՚ընեմ»։
«Թռչունեան տան» սաները երեկոյթի վերջին երգը կը նուիրեն Հերման Խնդիրեանին։
2018 թ. Հոկտեմբերի 13-ը Հերմանի շնորհիւ անմոռանալի կը դառնայ մեզ համար։
Սասունցի Դաւիթն ալ մեր շարքերուն էր, շուրջպար բռնած էր մեզ հետ։ «Դե՜հ, երիտասարդներ, դե՜հ, ընկերներ, դե՜հ բարեկամներ» ըսելով՝ կը խանդավառէր բոլորիս ու կ՚աւելացնէր. «Դեռ շա՜տ երազանքներ ունենք՝ իրականացնելու»։
Մէկ կար, մէկ ալ անհետացաւ։ Մեր սրտերը խանդավառուեցան։ Մեր ձեռքերուն ուժ եկաւ, իսկ սրտերուն՝ ապրելու կամք։ Արարատի դէմքը կը ժպտար երանութենէն։
