21 Հոկտեմբեր շաբաթ ցերեկին Պէյօղլուի Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ տեղի ունեցաւ աշխարհահռչակ լուսանկարիչ Արա Կիւլէրի յուղարկաւորութիւնը։ Այս առթիւ թրքերէն լեզուով դամբանական մը խօսեցաւ Կրօնական ժողովի ատենապետ Սահակ եպսկ. Մաշալեան։ Նկատի ունենալով դամբանականի խորիմաստ ու գրական յատկութիւնը, ուզեցինք թարգմանել եւ ամբողջութեամբ ներկայացնել «Ակօս»ի ընթերցողներուն։
«Ինչ որ կ՚ընէք՝ ըրէք սրտանց, իբրեւ թէ Տիրոջ համար կ՚ընէք»
(Կողոսէցիներ 3։23)
Աստուածաշունչի այս պատգամը կը յորդորէ կատարած գործին էութեամբ փարիլ։ Մարդ արարածի կանքի ամփոփումը անոր բնազդը կը նկարագրէ։ Մեզ ձեւաւորողը կենդանութեան օրօք ըրածներնիս եւ ընելու եղանակն է։ Մարդ իր արտադրածներով եւ յարաբերութիւններով գոյութիւն կ՚ունենայ։ Մահուան պահը դատաստանի պահն է նաեւ։ Յուղարկաւորութեան կարգը անհատի կեանքի մարդկանց կողմէ քննարկուած դատաստանի մը կը վերածուի։ Բոլոր թաղման ծէսերուն մասնակիցները անձայն անշշուկ ներքուստ այդ դատաստանը կը կատարեն։ Ի՞նչ էր հանգուցեալի կեանքի արժէքը։ Իրաւ ալ սա դագաղին մէջ հանգչող Արա Կիւլէրի 90-ամեայ կեանքը ի՞նչ կը նշանակէ, բայց եկէք թօթափենք անձայնութիւնը եւ բարձրաձայն կատարենք այս դատաստանը։
Թուրքիոյ հանրապետութեան նախագահ Ռեճեփ Թայյիպ Էրտողան ողբացեալին համար ցաւակցագիր մը հրապարակեց։ Նոյնը ըրաւ Թուրքիոյ խորհրդարանի նախագահ Պինալի Եըլտըրըմ։ Բազմաթիւն նախարարներ եւ պետական աւագանին հետեւեցան իրենց։ Մամուլի եւ գեղարուեստի շրջանակներէն գրեթէ մէկը չմնաց որ իր յուզումը արտայայտած չըլլայ։ Մահուան բօթը բոլոր թերթերուն գլխաւոր խորագիրը դարձաւ։ Իր ծառայութիւնները եւ ներդրումը կը խօսուի ամենուրէք։ Լուսանկարները մի առ մի օրակարգի կու գան։ Հեռուստաեգրաններու մէջ իր յիշատակը փառաբանող հաղորդումներ կը սփռուին։ Ահա այս տաճարն ալ ամբողջութեամբ լեցուն է։ Բոլորը հոս են, հայը, յոյնը, ասորին, քաղդէացին, հրեան, թուրքը, քիւրտը, արաբը, ալպանացին, վրացին, լեզկին, համշէնցին, պոշնաքը, Թուրքիոյ խճանկարը կազմով բոլոր երանգները հոս են։ Ահա հոս է պետական աւագանին։ Հիւպատոսներ, քաղաքապետներ, արուեստագէտներ, երգիչներ, գեղանկարիչներով լեցուն է տաճարը։ Պէյօղլու թաղի խանութպանները, զինք ռահվիրայ համարող երիտասարդ լուսանկարիչները եւ բոլորը ահա հոս են յարգանքի վերջին տուրքը մատուցելու համար։ Այս առթիւ խորին շնորհակալութիւն կը յայտնենք բոլորին։ Պատուած են մեզ եւ մեծ վարպետը։ Մենք ալ հոս ենք անշուշտ։ Իր հարազատ ժողովուրդը։ Մեր համայնքի բոլոր մարմինները, վարչական խորհուրդները, կիները, երգչախումբեր, դպրոցներ, միութիւններ, ուսուցիչներ, ուսանողներ, հոգեւորականներ, հոգեւոր խորհուրդի անդամները ու վերջապէս համակիրներու սրտցաւ բանակ մը պատրաստ ենք այս կարգին։ Կ՚աղօթենք եւ Պատրիարքական ընդհանուր փոխանորդ Արամ արք. եպսկ. Աթէշեանի անունով իր մերձաւորներուն, համակիրներուն եւ ամբողջ Թուրքիոյ մեր ցաւակցութիւնները կը յղենք։
Ո՞վ էր Արա Կիւլէր։ Ի՞նչ ըրած, ինչպէ՞ս ըրած էր։ Ի՞նչ էր արժէքը մեզի համար եւ մարդկութեան համար։ Երկրէ ներս կամ երկրէ դուրս ինչպէ՞ս տիրացաւ այս համբաւին։ Ինչո՞ւ համար արժանացաւ այսքան շատ մրցանակի, մետայլի եւ գովասանքի։ Իր դագաղը շրջապատող սա մթնոլորտը ինչպէ՞ս այսքան փայլուն դարձաւ։
Մարք Թուէին կ՚ըսէ, թէ կեանքը երկու կարեւոր օր ունի։ Առաջինը ծնած օրդ է, իսկ երկրորդը ինչո՞ւ ծնած ըլլալուդ գիւտը ըրած օրդ։ Արա Կիւլէր այն բախտաւորներէն էր, որ շատ շուտ գիտակցած էր ինչու ծնած ըլլալուն։ Երկար ժամանակ չվատնեց իր կեանքի ասպարէզը ճշդելու համար։ Տակաւին մանկութեան տարիներէն գիտակցեցաւ, թէ ծնած է լուսանկարիչ դառնալու համար, արդարեւ իր բոլոր էութեամբ փարեցաւ այդ ասպարէզին։ Ան 90-ամեայ կաղնի մըն էր եւ բոլորդ գիտէք, թէ կաղնիները չեն խոնարհիր։ Կան մարդիկ, որոնք իրենց ձեռքին կ՚ունենան կախարդական ցուպ մը եւ ուր որ դպչին կայծեր կը ծագի կը գեղեցկանայ չորս դին։ Ոմանց համար միայն գոյութիւն ունենալը բաւարար չէ։ Անոնք պէտք է ճառագայթեն, լուսաւորեն շուրջբոլորը։ Այնպէս փարած են որ իրենց նուիրուած գործին, այդ նուիրումով կ՚այրին եւ բոցերով կը լուսաւորեն իրենց շուրջբոլորը։ Ան որսորդ մըն էր, որ տեսախցիկը ձեռին կրնար ժամերով սպասել իր որսը գտնելու համար։ Ան լոյսի եւ ստուերի որսորդ էր։
Ընտրեց ասպարէզ մը եւ այդ ասպարէզը բարձրացուց գեղարուեստի, առանց այդ առումով յաւակնութիւն մը ունենալու։ Կեանքին մինչեւ վերջ պնդեց, թէ իր ըրածը արուեստ մը չէ։ Բայց իր արտադրածը տեսնողները երբեք համակարծիք չեղան։ Այդ լուսանկարները ամբողջովին գեղարուեստի բնոյթով օժտուած էին։ իսկ ինք տարուած էր այդ նկարներով պատմութիւն կերտելու։
Իսթանպուլի սիրահար մըն էր Արա Կիւլէր։ Եահեա Քեմալի դիտած բոլոր բարձունքներէն ինք ալ դիտած էր այս քաղաքը։ Օրհան Վելիին փակ աչքերով լսած քաղաքը իր հետ ալ խօսած էր։ Մանուկի մը խոշոր բացուած հետաքրքիր աչքերով դիտեց քաղաքը։ Միշտ փորձեց այդ տեսածին կախարդանքը ձեռք բերել։ Ան Պոլիսի մտաւորականն էր։ Լաւ ուսում ստացած օտար լեզուներուն տիրապետող եւ ժամանակակից մտաւորականութեան հետ շփում կազմող մարդասէր քաղաքացի մը։ Ան մէկ կողմէն հայ էր, մէկ կողմէն թուրք։ Մէկ կողմէն քրիստոնեայ էր, մէկ կողմէն մահմետական։ Մէկ ոտքը Թուրքիա էր, միւս ոտքը աշխարհի բոլոր երկիրներուն։ Թագաւորական պալատներէ, աղքատներու հիւղակներուն, հոնկէ գեղարուեստի օրրաններուն սաւառնեց ամբողջ կեանքի ընթացքին։ Այդ բոլորի խաչմերուկներուն էր այս խիստ հետաքրքրական, այս խիստ շահեկան մարդը։ Սրունքները բացած էր կարկինի մը նման, մէկ ոտքով միշտ մխրճուելով հայրենի երկրին, ծննդավայր քաղաքին եւ ի՞նչու չէ թաղամասին՝ Փերային։ Ան այս երկրի ժպտադէմ խառնուրդն էր։ Մեծ մարդկանց, հարուստներու սեղանները միշտ բաց եղան իր առջեւ, բայց ան նախընտրեց համեստներու միջավայրը։ Ան կ՚ուզէր աշխարհը արձանագրել եւ փոխանցել մեզ։ Գիտէր թէ ամբողջ պատմութիւնը կերտողները համեստ մարդիկ են։ Ինչպէս, որ տիեզերքը ադոմներու միացումն է։ Արա Կիւլէր շատ կանուխ անդրադարձած էր այս գաղտնիքին։ Աննշան մանրամասնութիւններու նշանակութիւնը շատ շուտ նկատած։ Տեսախցիկի մը ոսպնեակէն անկողմնակալ կերպով որսուած պատմութեան փսոր մըն էր իր իւրաքանչիւր լուսանկարը։
Գալով Արա Կիւլէրի, որպէս մարդ յատկութեան նշենք թէ կարելի չէ շեղ քանակով մը ուղիղ գիծ ձեռքբերել։ Նոյնպէս շեղ մարդէ մը ուղիղ կեանք դուրս բերել կարելի չէ։ Միայն ուղիղ մարդիկ է, որ պիտի կրնան ուղիղ գործել։ Արա Կիւլէր ուղիղ մարդ էր։ Հետեւաբար ուղիղ ապրեցաւ եւ յաջողութիւնով պսակուած երկար կեանքը իր ուղիղ գործին, ուղիղ վաստակին պարգեւը դարձաւ։
Մարդկանց անունները եւ ազգանունները արդեօք նշանակութիւն մը ունի՞ն իրենց կեանքին վրայ։ Եթէ ունին Արա Կիւլէրի անուն ազգանունը կրնանք գաղտնագիր մը համարել, քանի որ իր կեանքը անցաւ որոնելով եւ ժպտալով։ Զինք մօտէն ճանչցողներ պիտի վկայեն այս հաստատումին, քանի որ ան իրաւ ալ միշտ ժպիտով էր եւ միշտ փնտռտուքի մէջ։ Յունաց մեծ փիլիսոփայ Արիսթոթալես դասաւանդելու պահուն յանկարծ կը դառնար աշակերտներէն մէկուն եւ հարց կու տար. «Հասկցա՞ր»։ Երբ աշակերտը դրական պատասխանէր, այս անգամ Արիսթօն կ՚առարկէր ըսելով, որ «Դէմքիդ վրայ հասկցած ըլլալդ ապացուցող ոչ մէկ նշոյլ»։ Իսկ ո՞ր արտայայտութիւնն է որ պիտի ապացուցէ աշակերտին հասկցած ըլլալը՝ ժպիտը անշուշտ։ Արիսթոթալես վրայ կը բերէ. «Հասկցողը կը ժպտի» ըսելով։ Մեր վարպետը վաղուց իմացած էր, որ կեանքը կրկէսի նման է։ Անընդհատ նոր խաղ մը եւ ծաղրածուներ ամենուրէք։ Այդ էր պատճառը, որ միշտ կը ժպտէր։ Ժպիտը անպակաս էր իր դէմքէն։
Իսկ արդեօք Արա Կիւլէր հաւատացեա՞լ էր։ Մերօրեայ կարեւորագոյն խնդիրներէն մէկն է մարդկանց հաւատացեալ ձեւանալով հանդերձ հաւատքի էութիւնը անտեսելը։ Կրօնքի էութիւնը բարեսիրտ, բարեգութ մարդու կերպարին յայտնութիւնով կարելի է բացատրել։ Հաւատքի թելադրածը Աստուծոյ հասնելու մարմաջին մէջ մարդկութենէ չհեռանալն է։ Արա Կիւլէր 90 տարի առաջ այս տաճարին մէջ մկրտուած էր։ Կտակած էր, որ յուղարկաւորութիւնն ալ կատարուի նոյն եկեղեցին։ Ան յաճախ կ՚այցելէր այս եկեղեցին եւ առանց մանրամասնութիւններու մէջ մխրճուելու իւրացուցած էր իր հաւատքին պահանջած փիլիսոփայութիւնը։ Սէրն էր այդ փիլիսոփայութիւնը։ Սիրել զԱստուած եւ սիրել հարեւանը։ Ուրիշին ընել այն ինչ, որ պիտի ցանկաս թէ քեզ ընէ։ Արա Կիւլէր ապրեցաւ այդ բոլորը։ Իսկ արդեօք հաւատացեա՞լ էր։ Եթէ հաւատք ըսուածը Աստուծոյ ստեղծած կեանքը փառաբանել է, այո՛։ Ան կեանքի իւրաքանչիւր ծալք, իւրաքանչիւր մանրամասնութիւնը արժեւորեց եւ աշխատեցաւ կեանք կոչուած հրաշքին գիտակցելու։ Եթէ հաւատացեալ ըլլալ կը պահանջէ մարդը հասկնալ, մարդը բարձրացնել, Արա Կիւլէր անշուշտ, որ հաւատացեալ էր մեր բոլորէն աւելի։ Եթէ առանց ուրիշին վնասելու կեանքը հարստացնելն է հաւատքը, եթէ գիտցածը մանուկի մը միամտութեամբ փոխանցել է, եթէ նիւթական արժէքներու առանց կարեւորութիւն տալու իր գործը լաւագոյն կերպով կատարելն է հաւատքին թելադրածը՝ Արա Կիւլէր հաւատացեալ էր բառին բուն իմաստով։
Ալպերթ Քամիլ ըսած էր, թէ «Մահը մարդու ապրած ամենահրաշալի արկածախնդրութիւնն է»։
Ուրեմն Արա Կիւլէրի ալ մեծագոյն արկածախնդրութիւնը ճիշդ հիմա է, որ կը սկսի։ Ան կ՚ուղարկենք յաւիտենութեան։ Գիտենք որ կը սիրէր արկածախնդրութիւնը։ Իր ասպարէզը այդպէս կը պահանջէր։ Խոր ձորերը դիտեց այս աշխարհին։ Խիտ անտառներու մէջ մոլորեցաւ, անապատներ անցաւ եւ անծայրածիր ովկիանոսներ։ Յայտնաբերեց հնադարեան քաղաքներ։ Հիմա տարուած է մահ կոչեալ այդ սեւ խաւարի գաղտնիքը գտնելու։ Ով գիտէ, որքան շատ կը փափաքէր լուսանկարչական գործիքը իր հետ ունենալ։ Ինչ լաւ կ՚ըլլար եթէ Դրախտի ծաղիկները իր ոսպնեակէն տեսնէինք։ Անամպ ժպտացող ոգիները արդեօք ինչի՞ նման են։ Ինչպէ՞ս է անոնց հրեղէն կարգերը։ Կամ հրեշտակներու թեւերու փայլատակումը։ Հաւանաբար իր գացած տեղն ալ Իսթանպուլի չափ գեղեցիկ քաղաքներ գտնուին։ Դուք ի՞նչ կը կարծէք։ Միայն աշխարհի վրայ է, որ կեանք կա՞յ։ Կը կարծէք, թէ Աստուծոյ ստեղծած գեղեցկութիւնը սահմանուած է միայն այս աշխարհո՞վ։ Աստուածաշունչի մէջ աւետուած է. «Աչքին չտեսած, ականջին չլսած հրաշալիքները Աստուածասէրներու համար պահուած է»։ Բարի մարդիկ պիտի արժանանան այդ բոլորին։
Երթդ բարի մեծ վարպետ։ Մենք, քեզ սիրողներ հոս ենք։ Քեզ ճանչցող կամ չճանչցող բոլորս։ Հայեացքնիս քեզի ուղղած կը խոնարհինք յիշատակիդ առջեւ։ Ամբողջ երկրով մէկ կ՚ողջունենք քեզ, երախտիք կը յայտնենք մեզի թողած մեծ վաստակիդ համար։ Իզուր չես ապրած։ Քեզմով լուսաւորուեցանք, քեզմով գեղեցկացանք։ Աստուած ողորմէ հոգւոյդ, լոյսերու մէջ ննջէ։
