ՌԱԿԸՊ ԶԱՐԱՔՕԼՈՒ
Այս օրերուն ձեռքիս ունիմ «Արաս» հրատարակչութեան վերջերս լոյս ընծայած մէկ գիրքը՝ Գաբրիէլ Նիսսիմէ «Նամակ Հիթլերին»։ Գիրքը կը կրէ «Ի դարուն մարդկութեան դէմ գործուած մեծ ոճիրներու ականատեսը ու զոհը՝ Արմին Ուեկների պատմութիւնը» ենթախորագիրը։
Գաբրիէլ Նիսսիմի հետ ծանօթացած եմ Դեկտեմբերեան մութ մէկ օրին, Վենետիկի արուարձանի մը բնոյթը ունեցող Փատովա քաղաքը։ Նախաձեռնարկներէն էր այստեղ բացուած «Արդարներու այգի» (Giusti) ին։
Կը դժուարանամ «Giusti» բառը թրքերէնի թարգմանելու։ Անգլերէնի մէջ «rigtheus» եզրը կ՚օգտագործուի։ Ես նախընտրեցի «Արդարներ» եզրը։ Կը յիշեմ Ալպեր Քամուի «Les justes» անուն թատրերգութիւնը։ 1968-ին Մասիս Քիւրքչիւկիլի հետ յափշտակուած էինք այդ գիրքեն։ Կը վերլուծեր 1905 տարեթիւին Ռուսիոյ մէջ յեղափոխական բռնութիւնը։ Ֆերիթ Էտկիւ այդ գիրքը թարգմանած էր «Արդարներ» ձեւով։
Ցեղասպանութիւններու ընթացքին մարդիկ անխուսափելի մահէ մը փրկելու համար իրենց կեանքը վտանգողները պէտք է յիշատակուին։ Մանաւանդ ալ ցեղասպաններուն հետ ցեղակից ըլլալուն պատճառաւ շատ կարեւոր է այս երեւոյթը։ Մարդկային արժէքներուն ամենաաննպաստ պայմաններուն տակ տէր կանգնողները հետզհետէ Թուրքիոյ մէջ ալ սկսան ուշադրութեան արժանանալ։
Փատովայի Արդարներու այգի նախագծի աշխատանքներուն Նիսսիմի անմիջական օգնականներէն էր Փեթրօ Քիւչիւքեան։ Ան ալ «Անհնազանդներ» անունով գիրք մը գրած էր 1915-ի ցեղասպանութեան օրերուն հայերու օժանդակող Օսմանեան քաղաքացիներու մասին։ Երանի հրատարակչատուն մը ձեռնարկէ այդ գիրքին թարգմանութիւնը եւ հրատարակութիւնը։ Ես արդէն ուժասպառ եմ այլեւս։ Մեծագոյն տառապանքս է խոստացածներս չիրականացնել։
2001-ին Փատովա քաղաքը Այշէնուրին համար ալ անկիւն մը զատեց «Արդարներու այգի»ին մէջ։ Այշէնուրը գնահատուած էր ո՛չ միայն հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման համար մղած իր պայքարին, այլ նաեւ 1980-ական տարիներուն ձախակողմեան գործիչներուն հետապնդման տարիներուն զանազաններուն թաքստոց ու ապաստան գտած ըլլալուն պատճառաւ։
Այշէնուր այդ ժամանակ ճամբորդելու ի վիճակի չէր։ Արդէն ամիս մը վերջ ալ մահացաւ։ Իմ կեանքի ամենածանր Դեկտեմբեր ամիսն էր, երբ զինք ներկայացնելու պաշտօնով ժամանեցի Վենետիկ։ Վենետիկ արդէն միշտ թախիծով քաղաք մը եղած է։
Այդ տարի Այշէնուրի հետ միասին Մարաջախտ Թիթօի զարմիկը՝ Սվեդլանայ Պրոս եւս արժանացած էր այդ պուրակին մէջ յիշուելու։
Այդ պարտէզին մէջ աւելի ետք Հրանդ Տինք ալ ունեցաւ իր բաժինը։ 2012-ին, երբ ազատ արձակուեցայ ինծի համար մեծ ուրախութիւն եղած էր Փատովա Արմին Ուէկների որդւոյն՝ Միշայի հետ հանդիպումը։ Ես Ուէկները 1981 թուին մեր ընկերոջ Ուլիի Գերմանիոյ մէջ համեստ հրատարակչատան մը համար պատրաստած հատընտիրի միջոցաւ ճանչցած եմ։ Աւելի վերջ 1994-ին հրատարակեցի «Տարտանելի կատուները» անուն գործը։ 80-ական տարեթիւերուն Հայոց ցեղասպանութիւնը Գերմանիոյ մէջ մոռցուած նիւթ մըն էր։ 1977-ին Իվ Թերնոնի «Հայու թապուն» գիրքը հրատարակուած էր, որուն յաջորդեց Լեփսիուսի Գերմանիոյ Արտաքին գործոց նախարարութեան փաստաթուղթերէն հաւաքած նիւթերու հրատարակութիւնը։ Էնկելսի ծննդավայր Ուափերթալ քաղաքին մէջ պիտի գտնէի Ուէկների արխիւը։ Դժուար է պատերազմին սարսափը Տարտանելի կատուներուն ճակատագրին վրայ ունեցած ազդեցութիւնը նիւթ առնելով այսքան ցնցիչ կերպով պատմել։ Ուէկներ պատերազմի կեդրոնին պատերազմի դէմ գործող զինուոր մըն է։ Վիրաւորները ռազմաճակատէն հեռացնել է իր հիմնական պարտականութիւնը։ Մէկ կողմէն կը կատարէ իրեն յանձնուած պաշտօնը, միւս կողմէ կ՚օգնէ պատերազմէն տուժած խաղաղ բնակիչներուն։ Անոր էջերը թղթատելով կ՚ապրինք պատերազմի ամբողջ սարսափը։ Ան միեւնոյն ժամանակ ցեղասպանութեան վաւերագրական լուսանկարիչ մըն է։ 2015-ի Օգոստոսին Սթոքհոլմ Բանակի թանգարանին մէջ բացուեցաւ իր գործերու ցուցահանդէսը, «Արմին Թ. Ուէկներ, Հայոց ցեղասպանութեան ականատեսը» խորագիրով։ Ցուցահանդէսին բացման ելոյթ ունեցաւ պատմաբան Վահագն Աւատեան, որ նաեւ հրատարակիչն էր Ուէկների «Հայ ժողովուրդի դէպի անապատ տարագրութիւնը» գրքին։
Ուէկներ 1915-ին ԱՄՆ նախագահ Ուիլսընին նամակ մը գրած էր հայոց ենթարկուած տանջանքներուն մասին։ 1921-ին կը մասնակցի Թալաթ փաշայի ոճրի դատավարութեան։ Աւելի ետք այդ դատավարութիւնը հրատարակուեցաւ, որուն թրքերէնի թարգմանութիւնը կատարեց Տողան Աքհանլը եւ մենք հրատարակեցինք 2003-ին։ 1933-ին հրեաներու դէմ ատելութեան մէկնարկման օրերուն այս անգամ նամակ մը կը գրէ Հիթլերին, ըրածներուն դէմ զինք զգուշացնելու համար։ Այդ նամակի հետեւանքը կ՚ըլլայ ողջակիզման ճամբարներու մէջ հիւրընկալումը։ Իր կինը Մոլա Լանտաու ամուսինը փրկելու համար կ՚ամուսնալուծուի ու կ՚երթայ Պաղէստին։ 1998-ին Երեւանի Արդարներու պատին վրայ կը տեսնեմ Ուէկների անունը։ Վերջ ի վերջոյ ան տեղ գտաւ նաեւ Վարշաւայի Արդարներու այգիին մէջ Լեմքինի հարեւանութեամբ։ Ո՞վ գիտէ թերեւս օր մըն ալ իր անունին կը հանդիպիմ Թուրքիոյ քաղաքներէն մէկուն բացուած Արդարներու այգիին մէջ։
