Գիշեր մը առաջ Սեւանէն Երեւան վերադարձող հանրաշարժի մէջ մազ հիւսող աշակերտուհիներու ստեղծած տեսարանը պատճառ եղած էր, որ Ներսէսն ու ես զրուցէինք «մազ» բառի մասին։ Աւարտին, եկած էինք այն եզրակացութեան, թէ «մազ»ը մեր լեզուի ոսկեթել մէկ գեղեցկութիւնն է, յորդառատ հարստութիւն մը ու պէտք է նախանձախնդրութեամբ սանտրել զայն։ Ի՜նչ քաղցր էր նաեւ վերյիշել, թէ այդ բառով մեր բանաստեղծներն ու երաժիշտները հիւսած են ռեհան բուրող տողիկներ եւ վարդաջուր մեղեդիներ։ Իսկ այս առտու, Վայոց Ձորի դեղձանիկ դաշտերու ընդմէջէն ոլորուող կպրապատ մայրուղին մեզ կը տանի դէպի Նորավանք եւ դէպի՝ «մազ»ի գզգզուած եւ խճճուած ծայրամասերը։
-Պարոն, այսօր Հայր Աստուծոյ մազերը պիտի տեսնենք, չէ՞։
-Անշուշտ։ Ժամ մը եւս համբերէ։
-Ինչո՞ւ կ՚ըսէք, թէ մազը նաեւ սուգ է։
-Հայկական լեզուն, Ներսէս, մազի սեւութեան մէջ սիրած է տեսնել մենութիւնը եւ տխրութիւնը։ Ահա մէկ օրինակ՝ պոլսահայ բանաստեղծ Իգնա Սարըասլանէ. «Ժամը 20-ին, մազերուդ չափ սեւ գիշեր մը քաղաքը պաշարեց»։ Անոր թելերու վրայ՝ որպէս եղեամ, նստած են նաեւ ծերութիւնը, ամօթը, լացը, կարօտը...
-Այդ բոլորը ինչպէ՞ս թափեցան գրական էջերու վրայ։ Չէ՞, որ մազակալով մը կառչած կրնային մնալ։
-Դանիէլ Վարուժանն է յանցաւորը։ Ան օր մը Տալիթայէն՝ կապելայի մը մէջ նաւաստիներուն եւ բանուորներուն գարեջուր մատուցող այդ աղախինէն խնդրեց, որ քակէ մազերուն հիւսքերը. «Ո՜ Տալիթա... Թող մազերուդ ոսկի հիւսկերը քակես գաւաթին մէջ բիւրեղեայ»։ Ու, այդ թելերէն վար սահեցան բոլոր յուզումները ու հոսեցան բանաստեղծի գրիչէն դուրս։ Աւետիք Իսահակեանը տեսաւ լացը. «...Եւ ուռիներն՝ մազերն արձակ, վրաս ընկնին, անուշ լան», Գուսան Ծովեանը երգեց հեշտագին տանջանքը. «Ծովեան գանգատ մի՛ անիր, շատ սիրունը նազ կ՚ունենայ... Յարին տանջամահ անող ոսկեթել մազ կ՚ունենայ»։ «Վշտահար Բարտին» բանաստեղծութեան մէջ նման պատկեր մը գծեց Ռուբէն Զարդարեանը. «Բարտի մ՚ըլլաս հերարձակ, գետի մ՚ափը մշտահոս, մազերդ՝ ճիւղեր ընդարձակ, տերեւներդ՝ վշտախօս»։ Ո՞վ էր, արդեօք մենաւոր այդ բարտին։ Իր կի՞նը, կամ՝ մա՞յրը, կը կարծես։
-Կամ, Մայր Հայաստանը։ Մեր տան մէջ ունինք այդպէս նկար մը, ան աւերակներու մէջ նստեր կու լայ։
-Սգաւոր էր, կը յիշե՞ս, նաեւ Վարուժանի սեւամազ «բանուորուհին», զոր մեր բարեգութ տղան կը սիրէր ու կ՚ուզէր բաժնեկցիլ անոր չար բախտը. «Կը սիրեմ վիշտդ... Կը սիրեմ քու անօթութիւնդ... Ես կը սիրեմ... մազերուդ սուգն՝ ուսէդ վար»։ Հայ գրականութեան ամենէն առինքնող մազը Ներսէս, Սեդայինն էր, «Հին Աստուածներ» թատերախաղի Սեդան, իշխանի դուստրը։ Ան երիտասարդ աբեղային կ՚երեւար ու զայն կը կանչէր դէպի աշխարհիկ կեանք։ Հոգեկան խաղաղութիւնը կորսնցուցած աբեղան կը զառանցէ. «Խունկի հոտին մէջէն քու թաց մազերուդ բոյրը կը զգամ»։
-Անփորձ աբեղայ...
-Գիտե՞ս, Ներսէս, փորձառութեան նշան է ճերմա՛կ մազը։ Այդ պատկերը աչքին մէջ, տունէն մեկնող Դանիէլ Վարուժանը հօր օրհնութիւնը հայցեց. «Հա՛յր, ես կ՚երթամ այն ճամբայէն՝ որ ճերմակ մազերուդ զիս կը տանի»։ Գեղամ Սարեանը մազին տուաւ արծաթի գոյն. «Կ՚աճի երկիրը քեզ հետ, կը մեծանաս դու, ժամանակը կ՚արծաթի մազերդ մի օր»։
-Մազը, ըսիք, «ամօթ» է։
-Ո՛չ մազը, բայց անոր բացակայութիւնը։ Կիներու համար է խօսքը։ Շատ հին պատմութիւն… Միջնադարուն անբարոյ կինը պատժելու համար, ամուսինը կը կտրէր անոր մազը։ Այդպէս ըրաւ Բագրատունի Տրդատ իշխանը, երբ կինը չարացաւ եւ դարձաւ անհնազանդ։ Բռնեց անոր խարտեաշ մազը ու կտրեց։ Կարճամազ աղջիկը մինջեւ 19րդ դար կը նկատուէր խենթ, կամ՝ կասկածելի։ Ուստի, ունինք «մազը կտրած» դարձուածքը։ Մեր գրականութեան մէջ կայ այդպիսի տիպար մը, Ղարսի հայկական վարժարանի թիֆլիսահայ ուսուցչուհին, Օրիորդ Նուարդ Լուսպարոնեանը։ Թէ, ինչպէ՞ս գիտենք։ Չարենցը պատմեց «Երկիր Նաիրի» վէպին մէջ։ Թումանեանի Անուշն ալ արժանացաւ նոյն կոչումին. «Ո՞ւր կորար, Անո՜ւշ, ա՜յ մազդ կտրած»։ «Քիթի մազ» է այն մարդը, որ շատ բծախնդիր է։ Ներսէս, յուսամ տեսած չես կիներու այն կռիւը, երբ անոնք «մազ կը փետտեն»։ Տիգրան Չէօկիւրեանը «Տէրտէրին Ոճիրը» պատմուածքին մէջ նկարագրած է այդպիսի մէկ տեսարան. «Տասը փարային համար երկու կիներ իրարու մազ էին փետտեր քահանային աչքերուն առջեւ»։ Իսկ «մի մազ» կը նշանակէ՝ շատ քիչ, շատ փոքր։ Յակոբ Օշականը ըսեր է, «մազ մը արեւ», Աւետիք Իսահակեանը՝ «մի մազ առաջ գնալ»։ Բայց ամենէն սրտառուչ գործածութիւնը 250 տարի առաջ երգեր է Սայաթ Նովան. «Թէ կու պակսիմ «մեռնիմ, երթամ», քիզ կու պակսիմ՝ աշխարիս մէ մազ չի՚ պակսի»։
Կը հասնինք Նորավանք։ Բարաւորի վրայ Հայր Աստուծոյ պատկերաքանդակն է, մօրուսաւոր մարդու իրական կերպարանքով։
-Մոմիկի գլուխ-գործոցն է, Ներսէս։
-Մազե՜րն անոր... Երկար, գանգուր։ Նոյնիսկ հիւսքեր ունի։ Գոյնը կը մտածեմ։ Խարտեաշ։ Անկասկած, խարտեաշ։ Պարո՛ն, պայման չէ, որ մազը միշտ ունենայ խճճուած, տխուր վերջաւորութիւն։ Ես անոր թնճուկները քակելու առաջարկ ունիմ. կտրատեցէ՛ք ծայրերը ու ան կը վերագտնէ խաղաղութիւնը։
-Խրա՞տդ լսեց Տէրեանը։ Մահամերձ բանաստեղծը մազերու մէջ գտաւ անդորրութիւն. «Մազերդ փռիր հոգնատանջ կրծքիս, ու մեղմ փայփայիր սիրտս տարագիր»։ Վարուժանը, նոյնպէս, որ մազի թելով գծած էր շատ տխուր պատկերներ, օր մը վերադարձաւ սիրերգութեան.
Մազերն անոր՝ երբ մազերուս
Խառնել կու գայ յանկարծ քամին՝
Զոյգ բարտիները սիրասոյզ,
Աստղերուն մէջ կը համբուրուի՜ն։
-Ճեմեցինք «մազ» բառի թելերուն վրայ եւ հասանք մինչեւ անոր ծայրամասերը։
-Պարոն, կարելի է շրջագայութիւն ունենալ «ճեմ» բառի մասին։
-Հաճելի ուղեւորութիւն մը կրնայ ըլլալ։ Սակայն, նախ վայելենք Նորավանքի գեղեցկութիւնները։
