Իրողութիւնը հեղինակի փաստաթուղթերով

Նախորդ շաբաթ թերթիս թրքերէն էջերուն վրայ ընդարձակ կերպով անդրադարձած էինք արժանաւոր պատմաբան Թաներ Աքչամի ծպտեալ հայերը նիւթ առնող ուսումնասիրութեան հայերէնով հրատարակման մանրամասնութիւններուն։ «Ակօս»ի խմբագրապետ Եդուարդ Տանձիկեան հարցազրոյց մը վարած էր Աքչամի հետ։ Նոյն էջի վրայ հարցազրոյց մըն ալ կատարեց Վարդուհի Բալեան այս ուսումնասիրութեան թարգմանութիւնը ստանձնող թրքագէտ Մելինէ Անումեանի հետ։

Վ.Բ.- Թա­ներ Աք­չա­մի՝ «Հա­յերու բռնի իս­լա­մացու­մը» գրքի թարգմա­նու­թիւնը իրա­կանա­ցու­ցիք։ Ին­չու՞ այս գիր­քը։ Ո՞րն էր գրքի ընտրու­թեան պատ­ճա­ռը։

Մ.Ա.- Թէեւ յար­գարժան փրո­ֆեսոր Թա­ներ Աք­չամ բազ­մա­թիւ գրքեր ու­նի՝ Հայ­կա­կան հար­ցի եւ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին, սա­կայն յատ­կա­պէս այս գրքի ընտրու­թիւնը պայ­մա­նաւո­րուած էր հե­տեւեալ կա­րեւոր հան­գա­ման­քով. այն կեդ­րո­նը, որուն ես կ՚աշ­խա­տակ­ցիմ, այ­սինքն՝ Արեւմտա­հայոց հար­ցե­րու ու­սումնա­սիրու­թեան կեդ­րոն գի­տահե­տազօ­տական հիմ­նադրա­մը, մաս­նա­գիտա­ցուած կեր­պով կը զբա­ղի Թուրքիայի իս­լա­մացո­ւած եւ ծպտեալ հա­յերու խնդիր­նե­րուն ու­սումնա­սիրու­թեամբ։ Երբ 2014 թ. Թուրքիա տպագ­րո­ւեց Թա­ներ Աք­չա­մի այս գիր­քը, մեր կեդ­րո­նի տնօ­րէն Հայ­կա­զուն Ալվրցեանի առա­ջար­կով ես ան­մի­ջապէս դի­մեցի յար­գարժան Աք­չա­մին, ով սի­րայօ­ժար հա­մաձայ­նո­ւեց, որ մեր կեդ­րո­նը ստանձնէ իր այս գրքի հա­յերէն թարգմա­նու­թեան եւ տպագրման գոր­ծը։ Ի դէպ, հա­յագէտ, բա­նասի­րական գի­տու­թիւննե­րու թեկ­նա­ծու Հայ­կա­զուն Ալվրցեանն ալ դար­ձաւ գրքի հա­յերէն տար­բե­րակի խմբա­գիրը, իսկ թարգմա­նու­թեան եւ հա­յերէն հրա­տարակ­ման ծախ­սե­րը հո­գաց «Ժի­րայր Նշա­նեան» հիմ­նադրա­մը։

Վ.Բ.- Ըստ ձեզ՝ ո՞րն է այս գրքի հա­յերէն թարգմա­նու­թիւնը ու­նե­նալու եւ հայ ըն­թերցո­ղին հասցնե­լու կա­րեւո­րու­թիւնը։

Մ.Ա.- Կը կար­ծեմ՝ այս գիր­քը այնքան ար­ժէ­քաւոր է, որ ան պէտք է ըլ­լայ ոչ միայն հա­յերէն, այ­լեւ՝ բազ­մա­թիւ այլ լե­զու­նե­րով, որ­պէսզի հա­սանե­լի դառ­նայ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը եւ Հայ­կա­կան հար­ցը ու­սումնա­սիրող աշ­խարհի բո­լոր գիտ­նա­կան­նե­րու հա­մար։ Ան­շուշտ, այս գիր­քը առա­ջին հեր­թին պէտք է ըլ­լար հա­յերէ­նով, քա­նի որ յատ­կա­պէս հի­մա շատ մե­ծացած է հա­մայն հա­յու­թեան հե­տաքրքրու­թիւնը՝ Թուրքիոյ մէջ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան ան­մի­ջական հե­տեւանքնե­րէն մէ­կը եղող իս­լա­մացո­ւած հա­յերու նկատ­մամբ։ Թա­ներ Աք­չա­մի այս գիր­քը հայ ըն­թերցող­նե­րու, յատ­կա­պէս՝ հայ գիտ­նա­կան­նե­րու հա­մար խիստ ար­ժէ­քաւոր է նաեւ այն պատ­ճա­ռով, որ կազ­մո­ւած է գրե­թէ բա­ցառա­պէս օս­մա­նեան աղ­բիւրնե­րու, մա­նաւանդ այն հե­ռագ­րե­րու հի­ման վրայ, որ ցե­ղաս­պա­նու­թեան ամ­բողջ ըն­թացքին կեդ­րո­նական կա­ռավա­րու­թիւնը յղած էր Օս­մա­նեան կայսրու­թեան շրջան­նե­րուն եւ ստա­ցած պա­տաս­խաննե­րը։ Այս առու­մով, մե­նագ­րութիւ­նը խիստ ար­ժէ­քաւոր փաս­տաթղթեր կը պա­րու­նա­կէ, որոնք կը բա­ցայայ­տեն Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան եւ հա­յերու բռնի այ­լա­սեր­ման հա­մակար­գո­ւած բնոյ­թը։ Ինչպէս կը նշէ Աք­չամ, մաս­նա­գիտա­կան գրա­կանու­թեան մէջ կար­ծիք կայ, թէ կրօ­նափո­խու­թիւնը չէ խրա­խու­սո­ւած եւ չէ վե­րահսկո­ւած կեդ­րո­նական իշ­խա­նու­թիւննե­րու կող­մէ, այլ միայն կա­տարո­ւած է տո­ւեալ շրջա­նի կա­ռավար­չի քմա­հաճոյ­քով կամ անոր «բա­րեհա­ճու­թեամբ»։ Այն ինչ, սոյն հե­ռագ­րե­րը ակնյայ­տօ­րէն ցոյց կու տան, որ երիտ­թուրք իշ­խա­նաւոր­նե­րը եւ յատ­կա­պէս Թա­լեաթը լիովին վե­րահսկած են կրօ­նափո­խու­թեան ամ­բողջ գոր­ծընթա­ցը. ժա­մանակ առ ժա­մանակ թոյլ չեն տո­ւած, որ կրօ­նափոխ հա­յերը մնան իրենց բնա­կավայ­րե­րուն, քա­նի որ իթ­թի­հադա­կան­նե­րու նպա­տակը եղած է հա­յերու որ­պէս ժո­ղովուրդ իս­պառ ոչնչա­ցու­մը։ Փրո­ֆեսոր Աք­չամ առան­ձին են­թագլխով կ՚անդրա­դառ­նայ նաեւ հայ երա­խանե­րու եւ կա­նանց բռնի ու­ծացման քա­ղաքա­կանու­թեան ընդգծե­լով, որ երիտ­թուրքե­րը հե­ռագ­րե­րով նշած են, որ այդ մա­նուկնե­րը ծնո­ղազուրկ պէտք է դառ­նան, եւ հարկ է անոնք ցրել որ­բա­նոց­ներ կամ մահ­մե­տական­նե­րու տու­ներ, դաս­տիարա­կելով ըստ իս­լա­մաթրքա­կան մշա­կոյ­թի։ Հե­ղինա­կը կը շեշ­տէ այս հար­ցով առ­կայ եւ ցե­ղաս­պա­նագի­տու­թեան հա­մար խիստ էական դի­տաւո­րու­թեան փաս­տը, այ­սինքն. երիտ­թուրքե­րը, փաս­տօ­րէն, շատ լաւ գի­տէին, որ հա­յերը ստոյգ մա­հուան կ՚ու­ղարկեն։

Վ.Բ.- Հա­յաս­տան գրքի թարգմա­նու­թեան շնոր­հանդէ­սը տե­ղի ու­նե­ցաւ։ Ինչպէ՞ս ան­ցաւ։ Ինչպէս կը գնա­հատէք գրքի շուրջ հան­րութեան հե­տաքրքրո­ւածու­թիւնը։

Մ.Ա.- Շնոր­հանդէ­սին մաս­նակցեց շատ աւե­լի մեծ թի­ւով մարդ, քան կը սպա­սէինք։ Ան­գամ ստի­պուած եղանք աթոռ­ներ աւելցնել, քա­նի որ եղած տե­ղերը չէին բա­ւարա­րեր։ Կը կար­ծեմ, որ Թա­ներ Աք­չա­մը շատ ճա­նաչո­ւած ու յար­գո­ւած գիտ­նա­կան է Հա­յաս­տան։ Շնոր­հանդէ­սին մաս­նակցե­ցան նաեւ ար­տա­սահ­մանցի հա­յեր։ Մին­չեւ իսկ շնոր­հանդէ­սին ներ­կայ էին հէնց յա­տուկ անոր դա­սախօ­սու­թիւննե­րուն մաս­նակցե­լու հա­մար Թուրքիայէն Երե­ւան ժա­մանած հա­յեր։ Գրքի շուրջ մինչ այդ ալ շատ մեծ հե­տաքրքրու­թիւն կար. ար­դէն 2 տա­րի է, որ մեր կեդ­րո­նէն գիր­քը կը գնէին ոչ միայն մաս­նա­գէտ­ներ, այլ՝ ուղղա­կի թե­մայով հե­տաքրքրուած մար­դիկ։ Ի դէպ նշեմ, որ Աք­չա­մի այս գրքի հա­յերէն թարգմա­նու­թիւնը թէեւ Երե­ւանի մէջ տպագ­րո­ւած էր դե­ռեւս 2016 թո­ւակա­նին, սա­կայն մեր կենդրո­նը չէր ցան­կա­ցած առանց հե­ղինա­կի մաս­նակցու­թեան շնոր­հանդէս կազ­մա­կեր­պել։ Եւ ահա, տե­ղեկա­նալով, որ յար­գարժան փրո­ֆեսո­րը Հա­յաս­տան գտնո­ւելու է Ամե­րիկեան հա­մալ­սա­րանի հրա­ւէրով, որո­շեցինք օգ­տո­ւելով առի­թէն՝ կազ­մա­կեր­պել նաեւ գրքի շնոր­հանդէ­սը, որը շատ բազ­մա­մարդ ան­ցաւ, իսկ վեր­ջը գրե­թէ մէկ ժամ պա­հան­ջո­ւեց, որ­պէսզի հե­ղինա­կը ստո­րագ­րէ բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րու գրքե­րը։

Վ.Բ.- Ի՞նչ կը կար­ծէք գրքի հա­յերէն տար­բե­րակի առ­կա­յու­թիւնը զարկ կու տա՞յ հայ եւ թուրք գիտ­նա­կան­նե­րու հա­մագոր­ծակցու­թեան։

Մ.Ա.- Ինքս ըլ­լա­լով նման թե­մանե­րու շուրջ ու­սումնա­սիրու­թիւններ կա­տարող գիտ­նա­կան՝ կը կար­ծեմ, որ իւ­րա­քան­չիւր հայ պատ­մա­բան պատ­րաստ է հա­մագոր­ծակցել այն բո­լոր թուրք եւ այ­լազգի գիտ­նա­կան­նե­րու հետ, ով­քեր հա­յոց պատ­մութիւ­նը եւ մեր պատ­մութեան ամե­նաող­բերգա­կան էջը եղող Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը կ՚ու­սումնա­սիրեն օպ­ժեկտիվ կեր­պով, առանց պատ­մա­կան փաս­տե­րը կեղ­ծե­լու եւ պատ­մութիւ­նը խե­ղաթիւ­րե­լու։ Այս առու­մով, հայ գիտ­նա­կան­նե­րու հա­մար խիստ ար­ժէ­քաւոր են յար­գարժան փրո­ֆեսոր Աք­չա­մի աշ­խա­տու­թիւննե­րը, քա­նի որ անոնք կ՚առանձնա­նան իրենց օպ­ժեկտի­վու­թիւնով եւ այն փաս­տով, որ ան պատ­մա­կան փաս­տե­րը կը վեր­լուծէ՝ հիմ­նո­ւելով բնա­գիր փաս­տաթղթե­րու վրայ եւ գիտ­նա­կանին վա­յել անա­չառու­թիւն կը ցու­ցաբերէ։