ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
oksana.karapetian@gmail.com
Հիւսիսային Արցախի Գանձակ գաւառի եւ պատմական Ուտիքի Գարդմանի հինաւուրց ու երբեմնի հայաբնակ գիւղերի՝ Բանանցի, Փիբի, Խաչակապի, Կիրանցի եւ Քարհատի մօտակայքում (այժմ այս գիւղերը ատրպէյճանական Դաշքեսանում կը գտնուին, հայաթափ են արուել 1988-89թթ․-ին), Ղուշղուրա գետի աջ ափէն քիչ բարձր ուխտատեղի կար՝ «Նահատակ» անուամբ։
«Նահատակ»-ը վեր ցցուած ժայռ-քար է, կողքը՝ սաղարթախիտ ճիւղերով հացի ծառ՝ վրան կտորէ ժապաւէններ, քիչ հեռու՝ սառնորակ աղբիւր։
Մինչ բռնագաղթը՝ քանի դեռ հայերը վերոյիշեալ գիւղերում կը բնակէին, նրանք ամեն տարի Չիք (Աւագ) չորեքշաբթի օրը ուխտի կու գային այստեղ։
Ըստ աւանդազրոյցի՝ նահատակը Վարդան անունով քաջսիրտ երիտասարդ մըն էր։ Վարդանը, ճիշտ ինչպէս անգլիացոց Ռոբին Գուդը, լեռներում կը բնակէր եւ «աւազակութեամբ» կը պարապէր։
Վարդանի կռիւը չար ու անօրէն մարդկանց հետ էր, բայց ոչ թէ գաղտագողի, թփերի ու ծառերի միջէն, այլ բաց ճակատով, դէմ դիմաց կանգնած։
Երբ Վարդանի ճամբան կը հատուէր անզեն մարդու ճամբի հետ, Վարդանը նրան վնաս չէր հասցներ, այլ կը պատուիրէր․ «միւս անգամ այս ճանապարհով անցնելիս զէնք վերցո՛ւր հետդ, որ ես կրնամ քեզ ցոյց տալ, թէ ինչպիսի մայր է ծնել ինձ»։
Ինչպէս արդէն հասցրեցիք կռահել, շատ է պատահել, երբ կռուի աւարտին հակառակորդը պարտուել է քաջ Վարդանին։ Այդ ժամանակ Վարդանը, վերցնելով թուլասիրտ հակառակորդի սուրը, մէջից կոտրել է այն եւ ետ վերադարձրել այս խօսքերով․ «Նամարդ (անազնիւ), դու արժանի չես վրադ թուր կրելու, որովհետեւ չկարողացար այն ներկել քո թշնամու արիւնով։ Նալաթ (ամօթ) քո տղամարդութեանը, հարամ ըլլի փափախդ, գնա ու գլխիդ կնկայ լաչակ կապիր»։
Անգամ մը Վարդավառին Բանանց գիւղում Վիճակ կը հանէին։ Վիճակը դուրս կը բերի թէ լոյսի կտոր աղջիկ Նախշունը Վարդանին է վիճակուած։
Վիճակի մասին լուրը Վարդանին կը հասնի, նա տօն օր մը գիւղ կիջնէ եւ նշան կու տայ Նախշունին, Նախշունն ալ կընդունէ այն։
Ասկե ետք ամեն անգամ երբ Նախշունը ջրի երթալիս կըլլար, Վարդանը նրան լեռնէրէն ծաղկէ փնջեր կը ղրկեր՝ գարնան սկզբներին՝ հարսի (ամենամուգ գոյնի) մանուշակ, մայիսին՝ կուսանց վարդեր, ամանը՝ եղայ-ծաղիկ։
Նախշունի գեղեցկութեան լուրը կը հասնի նաև Գանձակի խանին, վերջինս 6 մարդ կը ղրկէ Բանանց, որպէսզի ասոնք Նախշունին փախցնեն իր մօտ բերեն։ Երբ Նախշունը ջրի գնալիս կ՚ըլլայ, խանի մարդիկ կը յարձակուին, ոտուձեռ կը կապկպին, կը դնեն նրան ձիու վրայ եւ կը հեռանան։ Գիւղի կտրիճները կը թամբեն իրենց ձիերը, կ՚ընկնին հետներիցը՝ Նախշունին ազատելու համար, ամմա չեն հասնիլ նրանց։
Բոթը կը հասնի Վարդանին։ Արիւնը գլխին կու տայ, ինքը մի կրակ կը դառնայ, կը հեծնի իւր ձին, կ՚երթայ, Մկեց աղբիւրի մօտ կը հասնի այդ աւազակներուն, չորսին գետնին կը գլորէ, երկուսին կը փախցնէ եւ Նախշունին կազատէ։
Շուտով կը հասնին նաեւ Նախշունի ծնողները, Վարդանը նրանցմէ Նախշունի ձեռքը կ՚ուզէ եւ համաձայնութիւն կը ստանայ, միայն թէ ծնողքը կը խնդրին սպասել մինչ Համբարձում՝ պսակը օրինաւոր կերպով կատարելու համար։
Երբ խանին կը հասնի իր մարդոց պարտութեան լուրը, նա մեծ զօրք կը ղրկէ Ղուշղարի հովիտ՝ Վարդանին պատժելու։
Ի վերջոյ նրանք կը հասնին Վարդանին եւ Տմբլայ ձորում սաստիկ կռիւ մը կը սկսի։ Վարդանը մի լաւ ջարդ կու տայ խանի զորքերին, սակայն ինքն ալ կընկնէ այդ ընթացքին։ Ընկերները նրան հողին կը յանձնեն ժայռի տակ։
Գոյժը կը հասնի Նախշունին նա Չիք չորեքշաբթի օրը, ծնողներէն ծածուկ, կու գայ Վարդանի գերեզմանի տեղը արիւն արցունք կը թափի։ Այնքան կու լայ Նախշունը, որ նրա արցունքները վտակելով աղբիւր կը դառնան եւ դուրս կը ցայտէն ժայռի միջէն։
Նախշունի ծնողքը կու գան կը տանեն նրան գերեզմանի մօտէն։ Բայց Նախշունի սիրտը չի դիմանար կորստին, նա շուտով կը հիւանդանայ, կը գնայ յաւիտենականութեան մէջ միանալու իր սիրեցեալին։
Այդ օրէն ի վեր մինչ իրենց հեռանալը հայերը, յատկապէս՝ քաջասիրտ երիտասարդներն ու լոյս աղջիկները, ամեն տարի Չիք չորեքշաբթի օրը հարսի մանուշակներով իրենց կուրծքը զարդարած ուխտի կու գային «Նահատակ», շաղ կու տային մանուշակները Վարդանի գերեզմանին, մի լաթ կը կախէին հացենուց, մի կում կ՚առնէին Նախշունի աղբրից…
