ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
oksana.karapetian@gmail.com
Հայոց դիցաբանական պատկերացումներում երբ կը յիշենք շունը, կը տեսնենք ճերմակ ու զօրաւոր Արալեզներին, որ երկնքի անհունից կ՚իջնեն՝ լիզելով ապաքինելու մարտի դաշտում վիրաւորուածների վէրքերը եւ կենդանութիւն տալու դաշտում ընկած մարտիկներին։ Այս առասպելական շունը, կ՚ըսեն թէ, անչափ նման է հայկական հսկայ գամփռին, միայն թէ աւելի զօրաւոր է եւ թեւեր ունի։ Անկասկած՝ սա կը խօսի հայերի սրտագին սիրոյ եւ յարգանքի մասին, որ նրանք կը տածեն դէպի այս կենդանիները։
Հայոց աւանդազրոյցներում կրնանք տեսնել այլ շունիկների եւս։ Օրինակ՝ Չալոն (անունը, անշուշտ, մենք յօրինած ենք)։
Մեծերը կը պատմեն որ տարիներ ու դարեր առաջ աշխարհում սով եղած է։ Ցորենն ու հացն ալ դեռ լոյս աշխարհ չէին եկել։
Օր մը խիստ քաղցած Չալոն երկինք կը նայի ու ոռնալ կը սկսի։ Այնքան կ՚ոռնայ որ երկնքէն հատիկ մը գետին կ՚ընկնի։
Հատիկը կը զօրանայ, կը ծլի, կաճի, արտը ցորենով կը լցնի։
Չալոյի տէրը կը քաղէ այդ ցորենը, հասկերը կը ծեծէ եւ ցորեն կ՚աղայ։ Ստացուած ալիւրէն հաց կը թխէ եւ աշխարհը այդ օրէն հացով կը լցուի։
Տարիներ կ՚անցնին։ Օրին մէկը մայրը ցորենի հասկով կը սրբէ իր մանչի դէմքը եւ կեղտը երկինք կը շպրտէ, որմէ երկինքը խիստ կը բարկանայ, որովհետեւ այդ ժամանակներում այն երկրին շատ մօտ եղած էր։
Երկինքը կ՚անիծէ ցորենին, որ նա այլեւս հասկ չտայ։ Անէծքը կը կատարուի, ցորենը կը զրկուի հասկից եւ այդպէս մերկ ցցուած կը մնայ իր դատարկ ցօղունով։
Աշխարհում կրկին խիստ սով կը սկսի։ Եւ աշխարհի շներն այս անգամ ալ քաղցած աչքերով կը սկսին ոռնալ, կաղկանձել եւ երկնքէն հաց աղերսել։
Երկինքի սիրտը չի դիմանար եւ նա, գթալով խեղճ շներին, ցորենին կը պատուիրէ իր ցօղունի վրայ փոքրիկ հասկ մը ունենալ։
Աշխարհը նորէն հացով կը փառաւորուի։ Սակայն մարդիկ շներէն կը խլեն նրանց աղերսած հացը եւ իրենք կ՚ուտեն։
Հայերը մարդու հաւատարիմ ընկեր կոչուած կենդանու կարողութիւնները այլ տեղ եւս օգտագործած են։ Օրինակ՝ լոշտակի դէպքում։
Շատ կը հաւատային թէ լոշտակը հողէն հանելիս, արմատները այնպիսի ճիչ կ՚արձակեն, որ մարդ այդ ճիչը լսելիս հոգին կը փչէ։
Մահէն խուսափելու համար լոշտակի շուրջը կը փորէին, շանը կը կապէին արմատներէն, իրենք ահագին կը հեռանային, որ ճիչը լսելի չլինի իրենց։
Երբ նրանք բաւականին հեռացած կը լինեն դէպքի վայրէն, շանը կը հրահանգէն քաշել լոշտակը։ Երբ շունը կը հանէ լոշտակը՝ իր արմատներով, տեղնուտեղը կը սատակի։
Յայտնի է թէ ի սկզբանէ շունը գայլ եղած է, ապա մարդը ընտելացրած է անոր որոշակի ցեղատեսակը։ Այս իրողութիւնը հայոց աւանդազրոյցներում հետեւեալ հետքն է թողել։
Աստուած կենդանիներին ստեղծելիս գայլին հոտառութիւն է տալիս, իսկ շանը՝ ուժ։
Օր մը գայլը կը յարձակուի գոմէշի վրայ։ Կ՚ուզէ պատառոտել նրան, բայց չի յաջողեր։ Ուստի ճամբայ կ՚ընկնի Աստծու մօտ եւ հոտառութեան փոխարէն ուժ կը խնդրէ։
Աստուած կը կատարէ գայլի կամքը եւ շան զօրութիւնը կ՚առնէ, գայլին կու տայ, իսկ գայլի հոտառութիւնն ալ՝ շանը։
Իսկ այդ ժամանակներում գայլերը մարդկանց մօտ կ՚ապրէին, իսկ շները՝ անտառում։
Անգամ մը շները գայլերին կը խնդրեն, որ թոյլ տան իրենք մնան մարդկանց մօտ։ Գայլերը, հիւանդ շներին խղճալով, թոյլ կու տան, որ նրանք մարդկանց մօտ բնակուեն։
Շները շատ կը հաւնին մարդկանց եւ նրանց հետ ապրելը։ Նրանք այլեւս չեն ուզեր անտառ վերադառնալ եւ այդպէս ցայսօր կ՚ապրեն մարդկանց քով։
Մինչեւ հիմա էլ գայլերը գիշերները կը հարցնեն շներին.
— Առողջացա՞ք, դէ՜ վերադարձէ՜ք։
Իսկ շները ոռնոցով կը պատասխանեն, որ իրենք դեռ չեն առողջացել եւ կ՚ուզեն մարդկանց մօտ մնալ։
