Այլեւս Երբեք

Ձօնուած՝ մօտ անցեալին հոգին աւանդած Մարիամ Մերճանի

ԳԱՄԷՐ ՉԵԼԻՔԷԼ

Իսթանպուլ Համալսարան

Ո՞ւր էիր Աստուած, 
երբ խեն­­դա­­­ցաւ մի ողջ ժո­­ղովուրդ,

Ո՞ւր էիր Աս­­տո­­­ւած, 
երբ աղեր­­սանքը մա­­րեց ան­­հա­­­ղորդ,

Ո՞ւր էիր Աս­­տո­­­ւած, 
երբ աւե­­րում էին չքնաղ մի եր­­կիր,

Ո՞ւր էիր Աս­­տո­­­ւած, 
երբ խեն­­դա­­­ցած ցա­­ւից աղա­­չում էինք։

WԱմէն։

Խօսք՝ Ար­­թուր Մես­­չեան

 

Երբ այս տո­­ղերը կար­­դամ, չա­­­­փազանց կը ցնցո­­­­ւիմ որով­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­տեւ՝ նախ կը զգամ ան­­­­ցեալ եւ ներ­­­­կայ հայ կա­­­­ցու­­­­թեան սրտաճմլիկ տե­­­­սարա­­­­նը։ Ան­­­­կասկած 1915-ը հայ ժո­­­­ղովուրդին հա­­­­մար միայն թո­­­­ւական մը չէ աւե­­­­լիով՝ մե­­­­ծագոյն եղեր­­­­գութեան ժա­­­­մանակն է։ Յատ­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­պէս 24 Ապ­­­­րիլ 1915։ Այդ թո­­­­ւակա­­­­նէն առաջ ալ ջար­­­­դե­­­­­­­­­­­­­­­րը անընդհատ շա­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կուած է ինչպէս՝ 1894-1896-ին կարծրա­­­­սիրտ հա­­­­միտի­­­­յէ զօ­­­­րագունդե­­­­րուն յար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­կու­­­­մը եւ 1909 Ատա­­­­նայի ջար­­­­դե­­­­­­­­­­­­­­­րը։ Ան­­­­շուշտ կա­­­­րիք ու­­­­նինք մե­­­­տայ­­­­լին հա­­­­կառակ կողմն ալ ու­­­­սումնա­­­­սիրել։ Հա­­­­միտի­­­­յէ զօ­­­­րագունդե­­­­րը լա­­­­րուած է 1891-ին Բ. Ապ­­­­տիւլհա­­­­միտի կող­­­­մէ պատ­­­­րաստո­­­­ւելով՝ զան­­­­գո­­­­­­­­­­­­­­­ւածա­­­­յին բնաջնջու­­­­մներու։ Առա­­­­ջին հա­­­­րուա­­­­ծը պի­­­­տի առ­­­­նէր Սա­­­­սու­­­­նը։ Ան­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­մեմա­­­­տական ու­­­­ժե­­­­­­­­­­­­­­­րու հե­­­­տեւան­­­­քով Սա­­­­սու­­­­նը կորսնցուց իր դի­­­­մադ­­­­րութիւ­­­­նը։ Յար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­կումնե­­­­րը ծա­­­­ւալե­­­­ցան դէ­­­­պի այլ հա­­­­յաշատ քա­­­­ղաք­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն ինչպէս՝ Տիգ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­նակերտ, Կե­­­­սարիա, Մա­­­­րաշ, Խար­­­­բերդ։ 1909 թո­­­­ւակա­­­­նին երիտ­­­­թուրքե­­­­րը գա­­­­հազրկե­­­­ցին Բ. Ապ­­­­տիւլհա­­­­միտ կայսրը։ Իրենց կար­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­խօսն էր՝ «Ազա­­­­տու­­­­թիւն, Հա­­­­ւասա­­­­րու­­­­թիւն եւ Եղ­­­­բայրու­­­­թիւն»։ Երե­­­­ւոյ­­­­թին պէտք չէ խա­­­­բուիլ։ Ի հարկէ իրա­­­­կանու­­­­թիւնը այնպէս չէր։ Ապ­­­­րիլ 1909-ին սկսաւ Ատա­­­­նայի ջար­­­­դե­­­­­­­­­­­­­­­րը։ Մէկ ամ­­­­սո­­­­­­­­­­­­­­­ւան մէջ 30.000 հա­­­­զար հայ սպան­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ։

Կաս­­­­կած չկայ, որ Ատա­­­­նայի կո­­­­տորած­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը նա­­­­խափորձ մըն էին 1915-ի շատ աւե­­­­լի լայ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­ծաւալ ոճիր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն։ 24 Ապ­­­­րիլ 1915-ին երե­­­­կոյ յար­­­­ձակման առա­­­­ջին թի­­­­րախը եղաւ «Ազա­­­­տամարտ» թեր­­­­թը եւ ՀՅԴ կու­­­­սակցու­­­­թիւնը։ Թեր­­­­թի հրա­­­­տարա­­­­կու­­­­թիւնը ար­­­­դէն դադ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­ցուած էր պե­­­­տու­­­­թեան 31 Մարտ 1915-ի հրա­­­­մանագ­­­­րով։ Բռնագ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­ւուե­­­­ցան բո­­­­լոր փաս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­թուղթե­­­­րը։ 24 Ապ­­­­րի­­­­­­­­­­­­­­­լին ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալո­­­­ւած մտա­­­­ւորա­­­­կան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը ղրկո­­­­ւեցան Այա­­­­շի ու Չան­­­­քը­­­­­­­­­­­­­­­րըյի աք­­­­սո­­­­­­­­­­­­­­­րավայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­րը եւ ապա սպան­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ւեցան մի առ մի։

Ոս­­­­տի­­­­­­­­­­­­­­­կանու­­­­թիւնը ման­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­մաս­­­­նութիւննե­­­­րով պատ­­­­րաստո­­­­ւած էր այս զան­­­­գո­­­­­­­­­­­­­­­ւածա­­­­յին ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալու­­­­թեան։ Սպա­­­­սեցին գի­­­­շերո­­­­ւայ ուշ ժա­­­­մերը, ուր մար­­­­դիկ բո­­­­լորո­­­­վին ան­­­­պաշտպան դիր­­­­քի մէջ պի­­­­տի գտնո­­­­ւէին։ Զա­­­­պիթ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը իրենց ձեռ­­­­քին ու­­­­նէին անո­­­­ւանա­­­­ցանկ, որուն առա­­­­ջին տո­­­­ղերուն վրայ գրան­­­­ցո­­­­­­­­­­­­­­­ւած էին՝ Համ­­­­բարձում Պա­­­­լասան, Ար­­­­մե­­­­­­­­­­­­­­­նակ Արա­­­­գիլեան եւ Ար­­­­թին Մը­­­­սըր­­­­լեան։

Ծրա­­­­գիրը պատ­­­­րաստող­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը գի­­­­տէին, թէ ազգ մը ոչնչաց­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­լու հա­­­­մար հար­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ւոր է նախ եւ առաջ ոչնչաց­­­­նել հա­­­­սարա­­­­կու­­­­թեան գլխա­­­­ւոր շնչա­­­­փողը հան­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­սացող մտա­­­­ւորա­­­­կան­­­­ներն եւ ռահ­­­­վի­­­­­­­­­­­­­­­րանե­­­­րը։ Ափ­­­­սոս որ ծրա­­­­գիրը ան­­­­սայթաք գոր­­­­ծադրուեցաւ։ Օս­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նեան պե­­­­տու­­­­թիւնը այդ օր ապա­­­­հոված էր զի­­­­նուոր կամ քա­­­­ղաքա­­­­ցի բո­­­­լոր պաշ­­­­տօ­­­­­­­­­­­­­­­նէու­­­­թեան իրենց գոր­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­րուն գլուխ գտնո­­­­ւիլը։ Ար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­լափա­­­­կուած­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն հա­­­­մար երեք օր առաջ պատ­­­­րաստո­­­­ւած էր հա­­­­բիս­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­նէի ու­­­­մումի (մէր­­­­քէզ հա­­­­բիս­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­նէ) կո­­­­չուած կեդ­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­նական բան­­­­տը։ Այդ ար­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­լանո­­­­ցի բնա­­­­կիչ յան­­­­ցա­­­­­­­­­­­­­­­գործնե­­­­րը ղրկո­­­­ւած էին տար­­­­բեր բան­­­­տեր։

Նախ­­­­քան ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալու­­­­թեան գոր­­­­ծո­­­­­­­­­­­­­­­ղու­­­­թիւնը, ոս­­­­տի­­­­­­­­­­­­­­­կան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րը նշա­­­­նակած էին հա­­­­յաշատ թա­­­­ղերը։ Առա­­­­ջին ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալումնե­­­­րուն մէջ կը գտնո­­­­ւէր ար­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նի եւ կա­­­­րեւոր բժիշկ մը՝ Խա­­­­չիկ Պօ­­­­ղոսեան։ Գի­­­­շերո­­­­ւան ուշ ժա­­­­մանակ­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն դու­­­­ռը թա­­­­կելով զինք տա­­­­րին կեդ­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­նական բանտ։ Տա­­­­րօրի­­­­նակ դէպք մը ապ­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ Պօ­­­­ղոսեանի եւ ապա­­­­հովու­­­­թեան տնօ­­­­րէնի մի­­­­ջեւ։

Ապա­­­­հովու­­­­թեան տնօ­­­­րէնը։

- Հի­­­­մա ես քեզ շու­­­­նի մը նման սպա­­­­նեմ ո՞վ հա­­­­շիւ պի­­­­տի հարցնէ։ Եթէ ամ­­­­բողջ հա­­­­յերը ոչնչաց­­­­նեմ -մնաց որ բաղ­­­­ձանքս այն է- ո՞վ հա­­­­շիւ պի­­­­տի պա­­­­հան­­­­ջէ (անար­­­­գութիւննե­­­­րը այսպէս կը շա­­­­րու­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­կուի)։

Բժիշկ Պօ­­­­ղոսեանը կը պա­­­­տաս­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­նէ։

- Դուք զիս, նոյ­­­­նիսկ ամ­­­­բողջ հայ ժո­­­­ղովուրդը կրնաք սպան­­­­նել։ Այսպէ­­­­սով հա­­­­զիւ կը վնա­­­­սէք Թուրքիոյ։

Մեծ ոճի­­­­րի պա­­­­րագ­­­­լուխը հան­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­սացող Թա­­­­լաթ փա­­­­շան, Ամե­­­­րիկեան դես­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­նին հետ էր ընթրի­­­­քի պա­­­­հուն։ Վկա­­­­յու­­­­թիւնե­­­­րու հա­­­­մաձայն այդ գի­­­­շեր Թա­­­­լաթ Փա­­­­շան խոս­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­վանեց Պոլ­­­­սոյ հայ մտա­­­­ւորա­­­­կան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալու­­­­թիւնը եւ ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալու­­­­թիւննե­­­­րուն յա­­­­րատեւ դառ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­լու ծրա­­­­գիրը։ Ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալո­­­­ւած ու ապա նա­­­­հատա­­­­կուած­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու մէջ կա­­­­րեւոր անուն մըն է Ռու­­­­բէն Զար­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­րեան։ Դի­­­­մադ­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­կան ոգիով մե­­­­լան սպա­­­­ռեց տար­­­­բեր լրա­­­­գիր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն եւ պար­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­րաթեր­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­րու էջե­­­­րուն, ինչպէս՝ Ծա­­­­ղիկ Մա­­­­սիս Շի­­­­րակ եւլն.։ 41 տա­­­­րեկա­­­­նին կեան­­­­քին ամե­­­­նէն ար­­­­դիւնա­­­­բեր եւ հա­­­­սուն շրջա­­­­նին Սի­­­­վերե­­­­կի մօտ աւա­­­­զակա­­­­խումբե­­­­րու կող­­­­մէ սպան­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ։ Օս­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­նեան կայսրու­­­­թեան յայտնի երես­­­­փո­­­­­­­­­­­­­­­խան՝ Նա­­­­զարէթ Տա­­­­ղաւա­­­­րեան ծնած էր Սե­­­­բաս­­­­տիա։ Հիմ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­դիր­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րէն էր Հա­­­­յոց բա­­­­րեսէր ընդհա­­­­նուր միու­­­­թեան։ Նա­­­­զարէթ Տա­­­­ղաւա­­­­րեանը ու­­­­նէր գոր­­­­ծօն քա­­­­ղաքա­­­­կանու­­­­թեան կեանք մը։ Ան կը զգար ժո­­­­ղովուրդի բազ­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­րակը եւ կը հան­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­սանար այդ տրո­­­­փիւ­­­­նի ձայ­­­­նը։ Իսկ պե­­­­տու­­­­թիւնը չէր ու­­­­զեր վտան­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­ւոր հա­­­­մարած այդ ձայ­­­­նը լսել։ Ան ալ սպան­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ աւա­­­­զակա­­­­խումբի մը կող­­­­մէ 53 տա­­­­րեկա­­­­նին։

Կո­­­­միտաս Վար­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­պետ (Սո­­­­ղոմոն Սո­­­­ղոմո­­­­նեան)։ Կ՚ըն­­­­դունո­­­­ւի հայ դա­­­­սական երաժշտու­­­­թեան հիմ­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­դիրը։ Կրթու­­­­թեան հա­­­­մար բա­­­­րերար Ալեք­­­­սանդր Ման­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­շեանի աջակ­­­­ցութեամբ կ՚եր­­­­թայ Պեր­­­­լին։ Կար­­­­ծես հայ ժո­­­­ղովուրդի տա­­­­ռապան­­­­քի խորհրդան­­­­շան մըն է իր կեան­­­­քը։ Ան ալ այդ նոյն անի­­­­ծեալ թո­­­­ւակա­­­­նին առ­­­­նո­­­­­­­­­­­­­­­ւեցաւ իր տու­­­­նէն եւ Չան­­­­քը­­­­­­­­­­­­­­­րը ղրկո­­­­ւեցաւ։ Ժա­­­­մանա­­­­կի թուրք եւ օտար մտա­­­­ւորա­­­­կան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րու մեծ ջան­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­րով ազատ ար­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­կուե­­­­ցաւ։ Երբ ետ դար­­­­ձաւ իր մտա­­­­յին հա­­­­ւասա­­­­րակշռու­­­­թիւնը կորսնցու­­­­ցած էր ապ­­­­րածնե­­­­րուն հե­­­­տեւան­­­­քով։ Վախ­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­նեցաւ 1935-ին։

Դա­­­­նիէլ Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­ն (Չպուքքա­­­­րեան)։ Ու­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­նած է Մխի­­­­թարեան միաբա­­­­նու­­­­թեան վար­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­րան­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­րուն։ Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նի հայ­­­­րը աշ­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­տելու հա­­­­մար Պո­­­­լիս եկած էր։ Սա­­­­կայն 1894-1896 տա­­­­րինե­­­­րու ըն­­­­թացքին Բ. Ապ­­­­տիւլհա­­­­միտի ճնշու­­­­մի ժա­­­­մանակն էր, երբ հայ­­­­րը ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալո­­­­ւեցաւ։ Հօ­­­­րը ձեր­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­կալու­­­­թիւնը խո­­­­րապէս ազ­­­­դեց Վա­­­­րու­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­նի հո­­­­գեբա­­­­նու­­­­թեան եւ գրա­­­­կանու­­­­թեան։ Գոր­­­­ծե­­­­­­­­­­­­­­­րը հրա­­­­տարա­­­­կուե­­­­ցան Հայ­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­նիք, Գե­­­­ղու­­­­նի, Անա­­­­հիտ, Շի­­­­րակ եւ Ռազ­­­­մի­­­­­­­­­­­­­­­կի նման պար­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­րաթեր­­­­թե­­­­­­­­­­­­­­­րու մէջ։

Դաս­­­­տիարակ գրող՝ Գրի­­­­գոր Եսա­­­­յեան, բժիշկ՝ Վահ­­­­րամ Թոր­­­­քո­­­­­­­­­­­­­­­մեան, թատ­­­­րո­­­­­­­­­­­­­­­նի արո­­­­ւես­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­գէտ՝ Երո­­­­ւանդ Թօ­­­­լայեան, բժիշկ եւ երես­­­­փո­­­­­­­­­­­­­­­խան՝ Կա­­­­րապետ Փա­­­­շայեան, լրագ­­­­րող՝ Բիւ­­­­զանդ Քէ­­­­չէեան, գրող եւ երես­­­­փո­­­­­­­­­­­­­­­խան՝ Արիս­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­կէս Գաս­­­­պա­­­­­­­­­­­­­­­րեան, լրագ­­­­րող՝ Համ­­­­բարձում Համ­­­­բարձու­­­­մեան, պատ­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­բան՝ Արամ Ան­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­նեան եւ դեռ քա­­­­նի քա­­­­նիներ...

Ահա կորսնցու­­­­ցած ենք ժո­­­­ղովուրդի ըն­­­­տիր ար­­­­ժէքնե­­­­րը։

Իսկ այ­­­­սօր մեր առ­­­­ջեւ դրո­­­­ւած պար­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­կանու­­­­թիւն է ստեղ­­­­ծել զար­­­­թօնքի նոր սե­­­­րունդ մը։

Թէ ի՞նչպէս։

«Եկե՛ք նախ եւ առաջ մենք մե­­­­զի հասկնանք

Եկե՛ք նախ եւ առաջ յար­­­­գանք ցցնենք մեր ցա­­­­ւերուն

Եկե՛ք նախ եւ առաջ մենք մե­­­­զի ապ­­­­րեցնենք»։

Ինչպէս կ՚ըսէր Հրանդ Տինք. «Երբ մենք մե­­­­զի պի­­­­տի հաս­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­նանք հաս­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­ցողու­­­­թեան ու­­­­ղին պի­­­­տի բա­­ցուի մեր առջեւ»։

Kategoriler

ԱՌՕՐԵԱՅ