Ապրիլի 1-ը Եըլմազ Կիւնէյի ծնունդն է։ Այս տարի անուանի արուեստագէտը յիշատակուեցաւ Իսթանպուլ Ճարտարապետներու կաճառի մէջ տեղի ունեցած յատուկ միջոցառումով մը։ Այդ օր այլախոհ մտաւորական Մահմուտ Քոնուք ընթերցեց Կիւնէյի 1984 թուին Փարիզի Թրիպունալին ղրկած նամակը։ Թրիպունալը խղճի դատավարութիւն մըն է, որ չունենալով հանդերձ պատժելու կարողութիւն, իր հրապարակումները տեղի տուած արձագանգներու հետեւանքով խիստ կարեւոր է համաշխարհային մտաւորական միջավայրի մէջ։ Թրիպունալի հիմնադրութիւնը կայացաւ 1966-ին։ Կարծեցեալ դատարանի առաջին նիստերը տեղի ոնեցան Սթոքհոլմ եւ Քոփենակենի մէջ։ Քննարկուեցաւ ԱՄՆ-ի Վիեթնամի մէջ գործած ռազմական յանցագործութիւնները։ Հանրածանօթ մտաւորականներ Պերթրընտ Ռասըլի պատուոյ նախագահ եւ Ժան Փոլ Սարթրի վարչական նախագահ եղած կազմակերպութեան այս դատական նիստերուն, իբրեւ անդամ մասնակցած էր նաեւ Թուրքիոյ բանուորներու կուսակցութեան նախագահ Մեհմետ Ալի Այպար։ Նիստերու ընթացքին, երբ նիւթը կը վերաբերէր պատերազմներու մէջ կատարուած յանցագործութեան, օրակարգի եկաւ նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան խնդիրը։ Սակայն Այպար առարկեց այս նիւթի քննարկման եւ խնդիրը վերածուեցաւ եզակիօրէն Հայոց ցեղասպանութիւնը քննարկող Le Crime de silence խորագիրով նոր նիստերու կազմութեան։ Ահա այդ դատական նիստերուն է, որ Եըլմազ Կիւնէյ կը գրէ ներքեւ թարգմանաբար ներկայացուած նամակը՝
Մեծայարգ նախագահ,
Լսած եմ պատուարժան ատեանիդ Հայոց ցեղասպանութեան մասին նիստ գումարելու շահեկան որոշումը։ Արդարութիւն տենչացողները՝ մանաւանդ երբ ինձ նման Թուրքիա ծնած են չեն կրնար անտարբեր մնալ այս խնդրի հանդէպ։ Այդ իսկ պատճառաւ ձեր թոյլտուութիւնը կը խնդրեմ, որպէսզի քանի մը տողերով արտայայտուիմ այս հարցի մասին։
Ա) Իմ համոզումով անվիճելի է ցեղասպանութեան իրողութիւնը։ Մահաբեր ազգայնականութեան մը ազդեցութեան մատնուած Թուրքիոյ վարիչները կ՚երազէին այժմու Թուրքիայէն Կեդրոնական Ասիոյ սարահարթերուն երկարող Թուրանական կայսրութեան մը տիրանալ։
Մինչդեռ Թուրքիոյ թրքապատկան հողերը եւ Կովկասի ու Ասիայի թրքախօս ժողովուրդներուն ապրած հողերը իրարմէ անջատուած էին քիւրտերու եւ հայերու ապրած տարածքներով։ Այս «արգելք»ը վերացնելու համար Իթթիհատական կառավարութիւնը սոյն երկու ժողովուրդները ֆիզիկապէս ոչնչացնելու որոշում կայացուց։ 1915-էն սկսելով հասարակական կոտորածներով եւ զանգուածային տարագրութիւններով կայացած ծրագիրը կանոնաւոր կերպով գործադրուեցաւ եւ այդ գործողութեան հետեւանքով Թուրքիոյ հայերը ոչնչացան։ Նոյն քաղաքական ծրագրի շրջանակով աւելի քան 700 հազար քիւրտեր աքսորուեցան դէպի երկրի ներքին նահանգները։
Բ) Եթէ ցեղասպանութիւնը իսկոյն ճանաչուէր համաշխարհային հասարակութեան կողմէ, եթէ 1920-ական թուականներուն Ազգերու միասնութիւնը այս ոճիրը ծանրօրէն դատապարտէր ու պատժէր, Քեմալական իշխանութիւնները չէին համարձակէր 1924-1940 թուականներու միջեւ հայերուն դէմ գործադրածնին այս անգամ քիւրտերու վրայ կիրարկել եւ քիւրտ բնակչութեան մօտ մէկ երրորդը կոտորել կամ տարագրել։
Գ) Կասկած չկայ, որ ժողովրդավարական վարչակարգ մը կ՚ընդունի պատմական իրողութիւնը, անիմաստ արկածախնդրութիւններով թուրքերը իսկ աղէտի տանող այս ոճիրի յանցագործերը կը դատապարտէ։ Առնուազն հայ ժողովուրդէն ներողութիւն կը խնդրէր։ Արդարութեան եւ պատուի հոգերը զինք կ՚առաջնորդէին Անգարայի մէջ ձեր նման դատարան մը կազմելուն եւ իրողութիւնը իր բոլոր երեսակներով հրապարակելուն։
Ափսոս, որ իր ժողովուրդը իսկ տանջող, ահաբեկչութեամբ իշխանութիւն վայելող թրքական վարչակարգը նման պատուաւոր ընթացք մը որդեգրելէ շատ հեռու է։ Ի դէմ բազմաթիւ փաստերու, իր երկրի բնակչութեան նուազագոյն մէկ քառորդը կազմող բազմամիլիոն քիւրտերու ինքնութիւնը ուրացող վարչակարգէ մը ի՞նչ կրնանք յուսալ, որ։ Ու երբ քիւրտեր յատուկ իրաւունքներ պահանջեն, Անգարայի իշխանութիւնները զիրենց կ՚սպառնան հայերու ճակատագիրը բաժնելով։ Իրականութեան մէջ բռնատիրութիւնը շատ ալ նկատի չունենար դուրսի իր դաշնակիցներուն կամ գործակիցներուն ուղղուած քարոզչութիւնով թորած սուտերը։
Դ) Կը յայտարարեմ, թէ Թուրքիոյ զինուորական բռնատիրութիւնը մէկ կողմ թողենք գերպետութիւններու պատժամիջոցներէն վախնալը, ընդհակառակը կ՚օգտուի իբրեւ թէ ազատութեան եւ մարդու իրաւունքներու ճառասան ԱՄՆ եւ Գերմանիոյ դաշնութեան նման երկիրներու զօրակցութենէն։
Ե) Պատմական իրողութեան ճանաչումը պէտք չէ, որ հրահրէ ցեղային ատելութիւնը եւ բոցերու մէջ փորձուած տարածաշրջանի ժողովուրդները լարէ իրարու դէմ։ Այսօրուայ թուրքերը պատասխանատու չեն կրնար նկատուիլ 60 տարի առաջ իրենց նախնեաց անկումի շեմին հասած կայսրութեան մը ոճրագործ վարչակարգի գործած յանցանքներէն։ Ըստ իս հակաթուրք ցեղապաշտութիւնը համազօր է Անգարայի իշխանութիւններուն հակահայ, հակաքիւրտ հիսթերիայի եւ պէտք է դատապարտուի նոյն վճռակամութեամբ։
Յարգելի նախագահ, իմ այս դիտարկումներով կը մաղթեմ, որ ձեր դատարանի որոշումը համաշխարհային գործիչներու կողմէ նկատի առնուի եւ լռութեան ու անտարբերութեան մէջ դիտուած հայոց ողբերգութիւնը անգամ մը եւս երբեք չկրկնուի։
Եըլմազ Կիւնէյ
