ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք, նոր վարչակարգին առաջին գործերէն մէկը ուղղագրութեան փոփոխութիւնը եղաւ։ Հայերէնի ուղղագրութեան վերաբերեալ մինչ այդ գիտական կամ հանրային քննարկումներ կ՚ըլլային, երկակի կամ բազմակի գրելաձեւեր, հնչիւնային համակարգի պատմական զարգացումի արդիւնքին յառաջացած խօսելակերպեր տուն կու տային մտային մարզանքներու, սակայն նորահաստատ պետութեան որոշմագրով մը կատարածը ուղղակի հարուած մը, կոշտ միջամտութիւն մըն էր անկասկած, քանի որ հայերէնի ուղղագրութեան շուրջ ընթացող բուռն քննարկումներն ու բանավէճերը ուղղագրութեան փոփոխութիւնը անհրաժեշտութիւն մը, անյապաղ իրագործելի օրակարգային նիւթ մը նկատած չէին երբեք, եւ արեւմտահայ ու արեւելահայ մտաւորականութիւնը գոնէ այս նիւթին մէջ համակարծութեան մէջ էր։
1921-ին Սովետական Հայաստանի լուսաւորութեան ժողովրդական կոմիսար, այսինքն կրթութեան նախարար Աշոտ Յովհաննիսեան բացէիբաց կը յայտարարէր, թէ ուղղագրութեան հարցը քաղաքական է «եւ հայ լեզուի ուղղագրութեան ռեֆորմի խնդիրը Հայաստանի յեղափոխական իշխանութեան հերթական խնդիրներից մինը։ Մեր օրերում այդ խնդիրը քննութեան չի դրւում սկզբունքի տեսակէտից։ Ռեֆորմի խնդիրը կարօտ է միայն տեխնիկական մշակման»։ Նախարարի այս խօսքերէն կը հասկցուի, որ ուղղագրութեան փոփոխութիւնը արդէն իսկ որոշուած էր, կը մնար միայն յստակեցնել ինչպէսը։ 4 մարտ 1922-ին նոր նախարար Պօղոս Մակինցեան ամբողջութեամբ կ՚ընդունի լեզուաբան Մանուկ Աբեղեանի նախապէս ներկայացուցած ուղղագրութեան փոփոխութեան բոլոր առաջարկները եւ զանոնք կը հաստատէ դեկրետով մը։
Նոր ուղղագրութեան նպատակն էր ձայնաւորներու, յ կիսաձայնի եւ վ բաղաձայնի նկատմամբ վերացնել գրել-կարդալու եւ ուղղագրութեան ուսման դժուարութիւնները, որոնք լեզուի բնական հնչիւնափոխութեամբ յառաջացած էին գրութեան մէջ։ Այդպէսով հայերէնի գրութիւնը, գոնէ Սովետական Միութեան եւ հետագային նաեւ արեւելեան ճամբարի երկիրներու սահմաններէն ներս, կը վերածուի հնչիւնական պարզ գրութեան՝ համապատասխանելով արտասանութեան։
«Խորհրդային Հայաստան» պաշտօնաթերթին մէջ այդ շրջանին կը տպագրուին յօդուածներ, որոնք կ՚ողջունեն նոր ուղղագրութիւնը՝ ըստ սովետական հռետորաբանութեան կղերամիտ ու պահպանողական համարելով աւանդական ուղղագրութեան կողմնակիցները, որոնք նուազ հեղինակութիւններ չէին այդ տարիներուն։ Օրինակ՝ Յովհաննէս Թումանեանը, որ Մակինցեանին ուղղեալ նամակին մէջ կը գրէր հետեւեալը. «Ես որպէս հայ գրող եւ հայ գրողների միութեան նախագահը՝ գալիս եմ յայտնելու իմ զարմանքը եւ բողոքելու էն վարմունքի դէմ որ ունեցել է Հայաստանի լուսժողկոմը էն կարեւոր խնդրում»։ Աւետիք Իսահակեան՝ նո՛յնպէս։ «Ամէն բան լաւ է գնում Հայաստանում (Երեւանից եկած թերթերը կարդում եմ), միայն մի բան է գէշ - ուղղագրութիւնը, աշխատեցէք փոխել», կը գրէր ան Մարտիրոս Սարեանին ուղղեալ նամակին մէջ։ Պետական օրէնքով ուղղագրութիւնը փոխուած էր, բայց դժգոհութիւնները չէին դադրեր։ Մտաւորականները չէին ընդուներ նոր ուղղագրութիւնը։ Նոյնիսկ Սովետական Հայաստանի այդ ժամանակուան ղեկավար Ալեքսանդր Միասնիկեան, որու նախագահած կառավարութիւնը ընդունած էր որոշումը, բարեկամի մը ուղղեալ նամակի մը մէջ «ներեցէք պահպանողականութիւնս,- կ՚ըսէր,- մինչեւ այսօր, ի ցաւ, չեմ սովորել կարգին գրել նոր ուղղագրութեամբ»։
Դժգոհութիւններ կը բարձրանային նաեւ Հայաստանէ դուրս։ Մխիթարեան Հ. Վարդան Հացունի «Բազմավէպ»ին մէջ Սովետական Հայաստանի ղեկավարներուն վճիռները կը նկատէր «հատու եւ անողոք» ու կը գրէր. «Գուցէ վերջին սերունդն ենք՝ որ Հացեկացւոյն գրչով կը գրենք, եւ որ տեղի պիտի տայ Երեւանի մէջ խնկարկուած մոսկովեան գրչին։ Այդ երկու գրիչները զիրար չեն հասկնար, չեն կարող պատճառաբանել իրարու հետ»։ Իսկ Վահան Թէքէեան «Ժողովուրդի ձայնը-Ժամանակ»ի մէջ նոր ուղղագրութիւնը կ՚որակէ «անճոռնի բան», «ամբարիշտ փորձ»։ Արեւելահայու ու արեւմտահայու խնդիր մը յարուցել չուզելով հանդերձ, Թէքէեան «տարօրինակ» կը նկատէ Արարատէն անդի
ն ապրող հայերը, որոնք «ինքնիրեննին ամբողջ հայութեան ճակատագիրը կը տնօրինեն… եւ ինքնիրեննին կը փոխեն նաեւ անոր լեզուն, բնաւ հոգ չընելով թէ զայն խօսող ու գրող -եւ իրենցմէ լաւ խօսող ու գրող- ուրիշ հայեր եղած են ու կան»։ Իսկ Պոլիս հրատարակուող «Ճակատամարտ» «բարբարոսութիւն» կը նկատէ կատարուածը եւ «հայ լեզուն հայ ժողովուրդին վերջին մասունքն» ու «միակ նուիրականութիւնը» յայտարարելով՝ կ՚եզրակացնէ. «Պէտք է, նոյնքան կտրուկ հրամանագրով մը, վերջ տալ այս անորակելի բարբարոսութեան։ … Այլապէս, պիտի մղուինք եզրակացնել, թէ Երեւանի վարիչները ասպարէզ իջած են, պարզապէս լրացնելու համար մեր թշնամիներուն պակաս թողածը»։
Սովետական Հայաստանի իշխանութիւններուն կողմէ պարտադրուած ուղղագրութեան փոփոխութիւնը ձախաւեր ծրագիր մըն էր անշուշտ, մեռած՝ ծնելուն պէս։ Մակինցեան քանի մը տարի անց՝ 1925-ին կը խոստովանէր, թէ ուղղագրական այդ փոփոխութիւնը աստիճան մըն էր պարզապէս՝ «դէպի լատինական գիրը անցնելու գործը դիւրացնելու համար»։ Որովհետեւ իրեն համար մեսրոպեան այբուբենը «անկիւնաւոր, տգեղ եւ աչքերի համար վնասակար» էր ու պէտք էր անմիջապէս «արխիւը նետել»։ Ըստ իրեն, «… Հայ խորհրդային իշխանութեան չորրորդ տարեդարձի այս տօնը ամենեւին մթագնած չեն լինի՝ խոստովանելով անյաջողութիւնը ուղղագրական ռեֆորմի գործում»։
Ուրեմն ուղղագրութեան փոփոխութիւնը կատարուած էր քաղաքական հեռանկարով մը։ Նոյն ճակատագրին արժանացած ռուսերէնի, պելառուսերէնի, ուքրաներէնի ուղղագրական փոփոխութիւնները, այլ նաեւ Խորհրդային Միութեան մեծ ու փոքր ժողովուրդներուն համար պատրաստուած ու պարտադրուած 68 լատինատառ այբուբենները շուրջը մտածելու կամ վերլուծելու երկրորդ տեսութիւն մը չէն տար մեզի։ Բոլոր այս փոփոխութիւնները հրահանգուած էին Համայնավար կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէէն ու պէտք է կիրառուէին Սովետական Միութեան տարածքին՝ հուսկ յանգելու համար կիւրեղեան այբուբենին։
Հայաստանի անկախացումէն վերջ, սփիւռքահայ մտաւորականներ, գրագէտներ բազմիցս արտայայտուեցան այս նիւթի շուրջ, քանի մը թերթեր ու պարբերականներ բացառիկ թիւեր պատրաստեցին, 4 Մարտ 1922-ի որոշումը ջնջելու խնդրանքով Հայաստանի նախագահին գրուեցան բաց նամակներ, դիմումներ, որոնք բոլորն ալ մնացին «ձայն բարբառոյ յանապատի»։ Սփիւռքահայ մտաւորականները այս նիւթին շուրջ ունին միասնական կեցուածք մը, սակայն նոյնը կարելի չէ ըսել Հայաստանի մտաւորականներու հասցէին, որոնց մէկ մասը 1998-ին «Հայաստանի Հանրապետութիւն» թերթին մէջ ստորագրեցին «Յանուն միասնական ուղղագրութեան» վերնագրեալ համախօսական մը, ուր կ՚ըսուէր. «Սա ո՛չ միայն լեզուական կամ լեզուաբանական հարց է, այլեւ՝ խորապէս քաղաքական, ուստի եւ «լեզուաբան»-«ոչ լեզուաբանի», «մասնագէտ»-«ոչ մասնագէտ» բանակռուի, լրագրային բանավէճի կամ այդ եղանակով լուծելիք խնդիր էլ չէ, այլ, կրկնում ենք, հրատապ լուծում պահանջող քաղաքական օրախնդիր»։ Իսկ մտաւորականներու ուրիշ հատուած մը կատաղի ձեւով կ’ըսէ, թէ «Սփիւռքը իրաւունք չունի Հայաստանին պարտադրելու իր ուղղագրութիւնը»։ Չեն գիտակցիր, որ հարցը սխալ է դիտել Հայաստան-Սփիւռք յարաբերութիւններու դիտանկիւնէն, թէ հարցը Հայաստանի ու Սփիւռքի կամ արեւելահայերէնի ու արեւմտահայերէնի հարց չէ, այլ հայոց լեզուի, մշակոյթի, քաղաքակրթութեան ամբողջին վերաբերող ախտ մը… Ախտ մը, որ մեր երեւակայածէն շատ աւելի վնասներ հասցուցած է մեր ժողովուրդին ու անոր մշակոյթին։
Եզրափակեմ լեզուաբան Մանուկ Աբեղեանի 1913-ին «Արարատ» հանդէսին մէջ տպագրած «Մեր ուղղագրութեան մասին» յօդուածի հետեւեալ բաժինով. «… ուղղագրութիւնը միութիւն պիտի ունենայ, որպէսզի նոյն լեզուն խօսող մարդիկ կարողանան մէկմէկու գրած հեշտութեամբ վերծանել։ Բացի այդ՝ բառերի պատկերները դարէ դար էլ չպիտի մեծ փոփոխութիւնների ենթակայ լինին, որպէսզի յաջորդ սերունդները չկտրուեն նախորդների հետ գրի միջոցով մտաւոր հաղորդակցութիւն ունենալուց։ Եթէ չլինի ուրեմն ուղղագրութեան այս ընդհանուր եւ տեւական միութիւնը, չի կարող գոյութիւն ունենալ եւ մի ընդհանուր գրական լեզու։ Հայերէնի համար աւելի մեծ է այս պայմանի նշանակութիւնը, քանի որ մենք ունենք այսօր երկու գրական լեզուներ, որոնք նոյնանում են գոնէ միակերպ ուղղագրութեամբ։ Ուստի հենց սկզբից պիտի ասեմ, որ եթէ որեւէ փոփոխութիւն պէտք է մեր ուղղագրութեան մէջ աւելի խառն դրութիւն մտցնի եւ մեր գրական լեզուներն իրարուց աւելի հեռացնի, աւելի լաւ է, որ չլինի»։
