ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Երբ կը մօտենայ «Ակօս»ի հայերէն էջերու նախկին խմբագիր Սարգիս Սերովբեանի մահուան Գ. տարելիցը, անգամ մը եւս կ՚անդրադառնանք իր բացակայութեան «Ակօս»ի էջերուն մէջ։ Սերովբեանի ուշադրութեան կիզակէտին կը գտունէր ազգագրական նիւթերը։ Հարկ է խոստովանիլ, որ իր մահէն ետք հայոց առասպելները, աւանդութիւնները, բանահիւսութիւնը, հայրենի երկրի պատմական մշակոյթը շատ աւելի նուազ տեղ կը գտնեն այս էջերուն վրայ։ Խղճահարութիւն պատճառող թերացում մըն է այս։ Նման թերացումը յաղթահարելու համար կը կարօտինք Սերովբեանի բազում տարիներու ուսումնասիրութիւնով կուտակած պաշարին։ Սակայն նախորդ շաբաթավերջին այդ թերացումը մասամբ փառատելու առիթը գոյացաւ Իզմիրի մէջ։ Հրաւիրուած էինք Հրանդ Տինքի ոգեկոչման համար ծրագրուած բանախօսութեան։ Այս միջոցառումը առիթ համարելով իզմիրցի բարեկամներ խնդրեցին, որ յաւելեալ օր մը եւս ունենանք այդ քաղաքի մէջ, որպէսզի խօսինք հայոց հեքիաթներու մասին։ Դարձեալ խոստովանինք, որ այս յաւելեալ առաջարկը աւելի ոգեւորիչ էր քան այն, որն էր խօսիլ Տինքի սպանութեան տեղի տուած այլ եւ այլ զարգացումներու մասին։ Այդ նիւթը արդէն կը ծեծենք տարիներէ ի վեր եւ ըստ երեւոյթի բացի մեծ ուշադրութեամբ եւ օրինակելի պահանջատիրութեամբ Հրանդի յիշատակը յարգողներէ շատ քիչերուն համար հետզհետէ նոր բան մը կրնանք ըսել։ Բայց այդպէսը չէր Սերովբեանի երկար տարիներ իր բերնէն հնչած պատմութիւններու նիւթը։ Արդարեւ միութեան մը համեստ սրահին մէջ մէկտեղուող մօտ 50 կամ 60 անձեր լարուած ուշադրութեամբ կը հետեւէին պատմութիւններուն, որոնք իրենց համար իսկական յայտնութեան մը բնոյթը ունէր։ Իսկ ի՞նչ էր, որ կը պատմէի։ Բոլոր այն հեքիաթները, որոնք լսած եմ դեռ մանկութեան տարիներէն։ Այո՛, այդ բոլորը կը ներկայացուէին իբրեւ հայկական պատմութիւններ։ Բայց ես կը տատամսէի, քանի որ այդ նոյն պատմութիւնները լսած եմ նաեւ ոչ հայ պատմողներէ եւս։ Ուրեմն միայն լեզուն բաւարա՞ր էր, որ այս կամ այն հեքիաթը դիւրաւ վերագրէինք, այս կամ այն ազգութեան։ Թերեւս ալ պատմութիւնները ազգային բնոյթ մը չունենային, այլ ունենային աշխարհագրական յատկութիւն։ Բայց ինչ պայմաններով ալ ըլլայ կար նաեւ հեղինակը յայտնի պատումներ։ Մենք այդ առումով բաւական բախտաւոր ենք ունենալով պատմութիւններ նուիրող պաշտելի անուն մը՝ յանձին Յովհաննէս Թումանեանի։
Օգտուեցանք Թումանեանի ժառանգէն եւ մեր չափահաս ունկնդիրներուն ներկայացուցինք «Մի կաթիլ մեղր» կամ «Բարեկենդան» պատմութիւններ»։ Խնայեցինք «Քաջ Նազարը», «Սասունցի Դաւիթը» եւ տակաւին ուրիշներ, քանի որ պէտք էր ժամանակ ունենայինք փոխանցելու համար հայոց այնքան ծանօթ յամառութիւնը ներկայացնելով «թռի էլ էծ՛ է (այծ), չթռի էլ» աւանդական պատմութիւնը։ Այս պատմութիւնը առիթ կու տայ խօսելու համար հայոց «Արծրունի» եւ «Ռշտունի» արքայատոհմերու եւ անոնց կարծեցեալ հիմնադիրներու մասին։ Իբրեւ թէ երկու տարեց թագաւորներ աշխարհի թոհ ու բոհը թողելով իրենց գահաժառանգներուն, խաղաղ ու հանգիստ կեանք կ՚ապրին ու օրն ի բուն կը շաղակրատեն այս կամ այն նիւթի շուրջ եւ աւելի յաճախ ալ կը մատնուին սուր տարակարծութեան։ Ահա այդպիսի օր մը, երբ հսկայ սօսիի շուքին տակ համով հոտով կը զրուցեն Ռշտուն յանկարծ կը նշմարէ հեռուի ժայռաբեկորին վրայ շարժում մը։ «Էծը տես՜, էծը տես՜» կը գոռայ մատնանշելով հեռուի ժայռը։ Արծրուն կը դիտէ ցոյց տրուած տեղը եւ կ՚առարկէ. «էտի էծ չէ, արծիւ է» ըսելով։ Ռշտուն կը յամառի իր կարծիքին վրայ, կը պնդէ թէ այծ է։ Այսպէս այծ էր, արծիւ էր բաւական երկար վիճելէ ետք ժայռաբեկորի վերեւ կանգնած մարմինը յանկարծ կը թեւածէ ու կը սլանայ դէպի երկինք։ «Տեսա՞ր թռաւ, արծիւ էր»։ Ռշտուն անդրդուելի կը մնայ իր տեսութեան մէջ ու կտրուկ կ՚աւարտէ բանավէճը «թռի էլ էծ՛ է, չթռի էլ» ըսելով։
Կը պատմեմ եւ ուրախութեամբ կը տեսնեմ ունկնդիրներու վայելած հաճոյքը։ Չեմ ուզեր պատումը կիսատ մնայ եւ կ՚աւելցնեմ, թէ Սարգիս Սերովբեան, երբ եւ ինչ առթիւ պատմած էր այս պատկերալից հեքիաթը։ Յիշողութիւնս զիս կը տանի Տէրսիմ, ուր Մնձուրի փառատօնի օրերուն զուգադիպող Վարդավառի մը երեկոյեան, շրջապատուած Հայաստանէն եկած «Մարաթուկ» ազգագրական խմբի երիտասարդներով եւ բոլորս ջրաթաթախ Սերովբեան կը փորձէր նիւթի մը շուրջ համոզել Տէրսիմի հայոց հայրենակցական միութեան հիմնադիր Միհրան Փրկիչ Կիւլթեքինը։ Երբ այդ համոզելու ջանքին մէջ երկար բացատրութիւններէ, օրինակներ թուելէ, փաստեր ներկայացնելէ ետք չէր կրցած ապահովել Միհրան Փրկիչի յօժարումը ձանձրացած զայրոյթով մը գոռաց «թռի էլ էծ՛ է, չթռի էլ»։
Գերբնական երեւոյթներով, ժամանակի անորոշութիւններով հիւսուած այս պատումներու յանկարծակիօրէն փաստացի, իրական ապրումներով շաղկապումը ալ աւելի հետաքրքրական դարձուցած էր մեր զրոյցը։ Վերջապէս եկած էր պահը, որ խօսէինք Սորովբեանէ լսուած Աղաւնու Վանքի պատմութիւնը։ Այս պատմութեան մէջն ալ, եթէ դէպքը գերբնական է, անունները, վայրերը եւ թուականները ընդհակառակը փաստացի ու իրաւ։ Կը խօսինք Լենք Թիմուրի Հայաստանը արշաւելու տարիները, Տէր Յովհանի իր ժողովուրդը եկեղեցւոյ մէջ վերջին հաղորդութիւնով կնքելու եւ իւրաքանչիւր կնքուողին ալ աղաւնու կերպարով դէպի երկինք բարձրանալու դրուակը։ Եզակի փորձ մըն էր այս, որ հաճելի էր, թէ լսողին, թէ ասողին համար։ Հաճելի էր՝ յատկապէս այդ առումով, որ թէկուզ չնչին նմանութեամբ, բայց գոնէ փորձած էինք Սերովբեանի աւանդը շարունակել։ Այս է պատճառը, որ նախորդ շաբաթավերջին Իզմիրի մէջ մեր ապրածները կու գանք բաժնելու «Ակօս»ի հայերէն էջերու ընթերցողներուն հետ, որպէսզի գոնէ այսքանով էջերուն վրայ ալ վերյիշում մը կատարած ըլլանք։
