Ընդվզում անարդարութեան

Հրանդ Տինք իր կենդանութեան օրօք կամայ, թէ ակամայ կարեւոր անկիւնադարձ եղած էր զանազաններուն։ Անոնց շարքէն է նաեւ Ֆէթհիէ Չեթին, որ Տինքի հետ ունեցած շփումներէն ետք յաջողեցաւ յայտնաբերել, թէ իր ընտանիքի կորած բեկորները եւ թէ յստակացնել իր ինքնութեան մութ ծալքերը։ Ճակատագիրը պարտադրեց, որ ան իր բարեկամի կենդանութեան օրով սկսող փաստաբանի պաշտօնը շարունակէ նաեւ մահափորձին յաջորդող երկար տարիներ եւս, գլխաւորելով Տինքի սպանութենէն ետք մեկնարկած դատական գործընթացի մէջ իրաւապաշտպանի խիստ ծանր աշխատութիւնը։ Այս տարի «Ակօս»ի պատշգամէն ինքն էր, որ ելոյթ ունեցաւ ամբողջ ժողովուրդի մը դառնութեան խօսնակը ըլլալով։ Ստորեւ կը ներկայացնենք Ֆէթհիէ Չեթինի ուղերձը։ 

Բարեւ Ձեզ Սիրե­լիներ,

Ար­դա­րու­թիւնը եւ ճշմար­տութիւ­նը որո­նող­նե­րը,

Յոյ­սի եւ փո­ղոցի անու­շիկ զա­ւակ­նե­րը, բա­րեւ,

Տասնմէկ տա­րի առաջ, Հրանդ Տին­քը, այս մայ­թին վրայ, ծոծ­րա­կէն կրա­կելով սպա­նեցին։

Ամիս­ներ առաջ Հրան­դի տան եւ Ակօ­սի շուրջը հե­տազօ­տու­թիւններ ընե­լով, կրա­կող խումբը կազ­մա­կեր­պած ժան­տարման, ոս­տի­կանու­թիւնը եւ գաղտնի սպա­սար­կութեան ծա­ռայող­նե­րը այդ օր, այս մայ­թին վրայ, սրճա­րան­նե­րու մէջ, բո­կեղա­վաճառ խա­նութնե­րու մէջ նստած, եր­կար ժա­մանա­կէ ի վեր իրենց ծրագ­րած ոճի­րի գոր­ծադրման կը սպա­սէին։

Ոճի­րը ըստ ծրագ­րուածի գոր­ծադրուելէն եւ նշա­նառուին փա­խուստ տա­լէն վստահ ըլ­լա­լէ ետք, այս ան­գամ, ոճի­րը քննել ձե­ւանա­լով, փոր­ձե­ցին ոճի­րին հետ­քե­րը վե­րաց­նել, փաս­տե­րը պղտո­րել, տե­սախ­ցիկնե­րուն ար­ձա­նագ­րութիւննե­րը հա­ւաքել, որոնք պի­տի ջնջէին հե­տագա­յին։

Հա­կառակ անոր, որ ոճի­րը ամ­բողջու­թեամբ ար­ձա­նագ­րած էին, «իբ­րեւ թէ» փաս­տեր կը հա­ւաքէին, «իբ­րեւ թէ» հար­ցաքննու­թիւն կ՚ընէին։ Եւ այս «իբ­րեւ թէ»-նե­րը բնաւ չվեր­ջա­ցան։

Այդ օր պե­տու­թիւնը այստեղ էր։ Պե­տու­թիւնը այստեղ էր իր ոս­տի­կանու­թեամբ, ժան­տարմա­ներով եւ գաղտնի սպա­սար­կութիւննե­րով։ Սա­կայն Հրանդ Տին­քի կեան­քի անվտան­գութիւ­նը ապա­հովե­լու հա­մար եւ ապ­րե­լու իրա­ւունքը պահ­պա­նելու հա­մար չէ, այլ վստահ ըլ­լա­լու հա­մար, որ կրա­կող­նե­րը իրենց գոր­ծը տե­ղին կը կա­տարեն։

Հրանդ Տին­քի սպա­նու­թիւնը, քա­ղաքա­կան ոճիր­նե­րու եւ սպա­նու­թիւննե­րու առա­ջինը չէր ան­շուշտ, եւ դժբախ­տա­բար չե­ղաւ վեր­ջի­նը։

Սա­կայն Հրանդ Տին­քի սպա­նու­թիւնը հա­սարա­կու­թեան մէջ հա­կազ­դե­ցու­թիւն մը արթնցուց, որ իրենց հա­շիւ­նե­րէն դուրս էր։ «Ալ կը բա­ւէ» ըսել տուաւ։ Հա­րիւրհա­զարա­ւոր­ներ միացան յու­ղարկա­ւորու­թեան օրը ու անոնք այժմ չեն կրնար փա­կել դա­տը, որ պի­տի ու­զէին մի քա­նի կրա­կողով փա­կել։

***

Օս­մա­նեան Կայսրու­թե­նէն Հան­րա­պետու­թիւն, միակու­սակցա­կան հա­մակար­գէն բազ­մա­կու­սակցա­կան կեանք, զի­նուո­րական իշ­խա­նու­թե­նէն մե­նատի­րական ռե­ժիմ, ռե­ժիմ­ներ, հա­մակար­գեր կը փո­խուին, բայց պե­տու­թեան բնա­ւորու­թիւնը, գոր­ծե­լակեր­պը եւ զու­լումը կը շա­րու­նա­կէ նոյ­նը մնալ։

Հա­սան Ֆէհ­միի ոճի­րէն մին­չեւ Սա­պահատ­տին Ալի, Ապ­տի Իփեք­ճիէն մին­չեւ Տո­ղան Էօզ, Ու­ղուր Մումճուէն մին­չեւ Մու­սա Ան­թէր, պե­տական պաշ­տօ­նեանե­րու դեր խա­ղացած եւ մար­դասպան­նե­րուն պաշտպա­նուած բո­լոր ոճիր­նե­րը, պե­տու­թեան «քա­ղաքա­կան սպա­նու­թիւննե­րու աւան­դութեան» մէկ մաս­նիկն են եւ պե­տու­թեան գո­յու­թե­նական գոր­ծօննե­րէն են։

Ու­նե­նալով տար­բեր անուններ, մար­դասպան­նե­րը միշտ նոյնն են։ Հա­միտեան Հե­ծելա­զօրէն մին­չեւ Թաշ­քի­լաթը Մահ­սուսա, Սէ­ֆէր­պէրլի­քի քննիչ յանձնա­խումբե­րէն մին­չեւ Քոն­թըրկէ­րիլ­լա, Յա­տուկ պա­տերազ­մա­կան ատեան­նե­րէն մին­չեւ Ժի­թեմ…

Իսկ այ­սօր, «Ոս­տի­կանու­թեան յա­տուկ ու­ժե­րը», «Ժան­տարմա­յի յա­տուկ ու­ժե­րը» եւ ան­պատժե­լիու­թեան զրա­հով վա­հանուելու ինքնավստա­հու­թեամբ «Ժո­ղովրդա­կան յա­տուկ ու­ժե­րը»։

Շրջան մը Ֆէթ­հուլլա­յական­նե­րուն հետ ուս ու­սի տուած Էր­կէ­նէքո­նական­նե­րու դէմ, իսկ յե­տոյ Էր­կէ­նէքո­նական­նե­րուն հետ միացած բո­լոր յան­ցանքնե­րը կը նե­տեն Ֆէթ­հուլլա­յական­նե­րուն։

Քա­նի որ մե­քենան նոյն մե­քենան է, փո­փոխուողը միայն մե­քենա­գէտն է։ Մի նա­յիք այ­սօր իբ­րեւ թէ հա­կառակ բե­ւեռ­նե­րու վրայ են, իրա­րու աչք կը փո­րեն, ասոնք նոյն յար­թա­կին, նոյն գոր­ծի­քին կցորդն են։

Ասոնց կռի­ւը սահ­մա­նուած է պե­տու­թիւնը ձեռք անցնե­լով եւ ձեռք ձգած դիր­քե­րու իշ­խա­նու­թեամբ իրենց տէ­րու­թիւնը յա­ւիտե­նական դարձնե­լով։

Ասոնց հո­գը չէ ժո­ղովրդա­վարու­թիւնը, խա­ղաղու­թիւնը, ար­դա­րու­թիւնը, մարդկա­յին իրա­ւունքնե­րը։

Սա­կայն նոյնն է իրենց մղձա­ւան­ջը եւ նոյն վա­խէն կը սնի՝ Ճշմար­տութիւն եւ Ար­դա­րու­թիւն։

Ասոնց առա­ջին ինքնա­պաշտպա­նական գիծն է ճշմար­տութիւ­նը քօ­ղար­կել, որ­մէ եւ մա­հացու կը վախ­նան։ Քա­նի որ գի­տեն, ի վեր­ջոյ ար­դա­րու­թիւնը պի­տի գայ եւ հա­շիւ պի­տի պա­հան­ջուի Հայց ցե­ղաս­պա­նու­թեան հա­մար, Տեր­սի­մի հա­մար, Մա­րաշէն մին­չեւ Սի­վաս, Իլ­հան Էր­տոսթէն մին­չեւ Մե­թին Կէօք­թե­փէ, Թայ­պեթ Ինա­նէն մին­չեւ Քե­մալ Քուրքութ, մին­չեւ Սե­ւակ Պա­լըք­ճը, Հրանդ Տին­քէն մին­չեւ Թա­հիր Էլ­չի։

Ճշմար­տութիւ­նը քօ­ղար­կե­լու եւ իշ­խա­նու­թեան շա­րու­նա­կու­թեան հա­մար, մշտա­կան թշնա­մի Հա­յերը, Քիւրտե­րը, Ալե­ւինե­րը, ձա­խակող­մեան­նե­րը և ընդդի­մադիր­նե­րը կե­ղեքե­լու հա­մար հրո­սակ­նե­րը կը ստեղ­ծէ պե­տու­թիւնը, ձեռ­քե­րը արիւ­նով ոճ­րա­գործնե­րը գոր­ծի կը լծէ։ Նախ­կին ոճիր­նե­րը ծած­կե­լու հա­մար նոր ոճիր­ներ կը գոր­ծէ։

***

Առա­ւել եւս, ասի­կա աշ­խարհին մէջ ամէն տեղ այսպէս է։ Պե­տու­թիւն կո­չուած հա­մակար­գը արիւ­նով, բռնու­թեամբ եւ վայ­րա­գու­թեամբ կը սաս­տէ ամէն տե­սակ ազա­տական տենջ, ամէն տե­սակ հա­ւասա­րու­թեան եւ ար­դա­րու­թեան պա­հանջ։ Սա­կայն իր դէմ կը գտնէ Պրո­մէտ­նե­րը, Սպար­տակնե­րը, Ռո­զա Փարքսե­րը, Ման­տե­լանե­րը, Մար­տին Լու­տէր Քին­կե­րը, Կան­տի­ները եւ Փլա­զա Տէլ Մա­յոյի Մայ­րե­րը։

Ան­թիւ ու ան­հա­մար դի­մադ­րո­ղական­նե­րը որոնց անուննե­րը իսկ չենք գի­տեր…

Եւ ի վեր­ջոյ դի­մադ­րո­ղական­նե­րը յաղ­թա­կան կ՚ըլ­լան։ Ման­տե­լան բան­տէն կ՚ազա­տի, ցե­ղապաշտ պե­տական հա­մակար­գը կը փլու­զուի եւ ինք կը դառ­նայ նա­խագահ։ Հնդկաս­տա­նի մէջ Կան­տին եւ հե­տեւորդնե­րը ի վեր­ջոյ իրենց երկրէն կը վտա­րեն Անգլիացի գա­ղու­թա­տէրե­րը։ Ռո­զա Փարքս իր ու­զած դու­ռէն կը մտնէ հան­րա­կառք եւ նստի իր ու­զած տե­ղը։

Տասնչորս տա­րի առաջ, հա­րիւր տա­րուան ճշմար­տութիւ­նը քօ­ղար­կե­լու հա­մար Հրանդ Տին­քը աչ­քէ հա­նեցին։ Իշ­խա­նու­թեան պայ­քա­րը անոր կեան­քին վրա­յէն տա­րին։ Այ­սօր եւս, իրենց կռիւ­նե­րը անոր վրա­յէն, այս ան­գամ դա­տավա­րու­թիւննե­րու մի­ջոցաւ կը տա­նին։

Կը շա­րու­նա­կեն իրենց հա­շուա­մագ­րումնե­րուն մէջ շա­հագոր­ծել Հրանդ Տին­քը, որուն կեան­քը առած էին տասնմէկ տա­րի առաջ։

Կ՚ու­զեն հա­ւատանք իրենց նոր գրած թա­տերա­խաղին եւ կ՚ու­զեն դադ­րինք զի­րենք հե­տապնդե­լէ։ Ըստ այս նոր թա­տերա­խաղին, Հրանդ Տին­քի դա­հիճ­նե­րը իշ­խա­նու­թեան պայ­քա­րի պար­տուած կողմն են, որոնց հետ տա­կաւին երեկ ձեռք ձեռ­քի էին։

Ձեր գրած իւ­րա­քան­չիւր թա­տերա­խաղ, ճշմար­տութեան պզտիկ բա­ժինն է պա­րոն­ներ, չէք կրնար մեզ խա­փել այսպէս, գրե­ցէ՛ք տեղ մը՝ կ՚ու­զենք ճշմար­տութիւ­նը եւ ամ­բողջ ճշմար­տութիւ­նը։ Գի­տենք որ ասի­կա շատ դժուար է։ Բայ­ցե­ւայնպէս, պի­տի չհրա­ժարինք ոճ­րա­գոր­ծը մատ­նանշե­լէ եւ դա­տապար­տե­լէ։

«Աշ­խարհը վտան­գա­ւոր վայր մըն է ոչ թէ աթոռ շի­նող­նե­րուն պատ­ճա­ռով, այլ անոնց, որոնք առանց բան մը ընե­լու նստած կը մնան»։ (Ալ­պերթ Այ­նըշթայն)

Ինչպէս, աշ­խարհի միւս նման եր­կիրնե­րու մէջ, այստեղ եւս բռնա­կալը իր ու­ժը կ՚առ­նէ հան­դի­սատես­նե­րէն, իր հան­դի­սատես­նե­րուն շնոր­հիւ կը զօ­րանայ, «ուժ»-ը կը դադ­րի «ոճիր» ըլ­լա­լէ հան­դի­սատես­նե­րէն առ­նուած լռե­լեան հա­ւանու­թեամբ։ Ոճ­րա­գործնե­րը չեն դա­տապար­տուած, ոճիր­նե­րը մնա­ցած են ան­պա­տիժ։

1915ի ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը իր հան­դի­սատես­նե­րը ոչ միայն վե­րածեց վկա­ներու, այլ այս մեծ աղէ­տի ըն­թացքին եւ ետ­քը գոր­ծուած բո­լոր ոճիր­նե­րու մեղ­սա­կիցի վե­րածեց։ Միայն դի­մադ­րո­ղական­նե­րու­նը, անար­դա­րու­թեան դէմ կե­ցող­նե­րուն ձեռ­քերն է, որ մա­քուրն են։

Որով­հե­տեւ Լե­վինաս կ՚ըսէ թէ՝ «Ու­րի­շին վրայ ան­սահման իշ­խա­նու­թիւնը միայն սպա­նու­թեամբ կա­րելի է։ Սա­կայն մեռցնե­լով մե­ռած կ՚ըլ­լայ թի­րախ են­թա­կան»։

Որով­հե­տեւ այնքան ատեն որ չենք առե­րեսուիր Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հետ, այդ մեծ աղէ­տին հետ, մեր կեան­քը կը շա­րու­նա­կէ մնալ բռնու­թեան գե­րին, եւ փաստ է որ ճիշդ այդպէս ալ եղաւ։

Որով­հե­տեւ ինչպէս Արէնտթ կը յի­շեց­նէ, «Եթէ չա­րիքը մէկ ան­գամ պա­տահած է, պատ­ճառ չկայ որ մէկ ան­գամ եւս չպա­տահի։ Ապ­րուածը կ՚ար­ձա­նագ­րուի գի­տակ­ցութեան մէջ, եւ որ­քան որ ան­ցեալին, այնքան ալ ապա­գային կը վե­րաբե­րի»։

Չա­րիքին ոտ­նա­ձայննե­րը աւե­լի բարձր կը լսուին ամէն օր, օրեր կ՚ապ­րինք որոնք կը սպառ­նան մեր ամ­բողջ կեան­քին վրայ։

Ար­տա­կարգ իրա­վիճա­կը շա­րու­նա­կական եւ մնա­յուն վի­ճակի հաս­ցուած է։

Օրի­նական կու­սակցու­թեան մը հա­մանա­խագահ­նե­րը, խորհրդա­րանի ան­դամնե­րը նե­տուած են բանտ, ընտրուած քա­ղաքա­պետ­ներ ազա­տուած են իրենց պաշ­տօննե­րէն։ Լրագ­րողներ, իրա­ւապաշտպան­ներ, այլ եր­կիրնե­րու հետ կեղ­տոտ յա­րաբե­րու­թիւննե­րու պատ­ճա­ռով կը շա­րու­նա­կեն մնալ բան­տե­րու մէջ։

Ար­տա­յայ­տութեան ազա­տու­թիւնը վե­րացած է։ Լրա­գիր­ներ, հե­ռատե­սիլ­ներ փա­կուած, գիր­քեր հա­ւաքուած են։

«Օրէն­քի ու­ժով հրա­հանգներ»-ով հա­զարա­ւոր աշ­խա­տաւոր­ներ կը հե­ռացուին իրենց աշ­խա­տանքնե­րէն առանց դա­տական վճիռ­նե­րու։ Այս ալ չի բա­ւեր, «գործս ետ կ՚ու­զեմ» ըսե­լով հա­ցադու­լի սկսած Նու­րիէ եւ Սե­միհ կը բան­տարկուին։

Բա­նուո­րական ոճիր­նե­րը, կի­ներու դէմ ոճիր­նե­րը հա­սած են կո­տորած­նե­րու մա­կար­դա­կի։

Միայն մար­դիկ եւ կեան­քե­րը չեն կոտ­րուող­նե­րը։ Հա­րիւ­րա­ւոր տա­րիներ դի­մադ­րութիւն ցու­ցա­բերած Քուրշունլու Մզկի­թի, Սուրբ Կի­րակոս Եկե­ղեցիի, Քա­ռոտա­նի Մի­նարէի նման պատ­մա­կան ար­ժէքներ, հսկա­յական թա­ղամաս մը, անուննե­րէն մէ­կը Կեաւուր Թաղ եղող Սու­րը, բա­ռին բուն իմաս­տով գետ­նա­յարկ եղած է, ան­շուշտ դար­ձեալ պե­տական հսկո­ղու­թեամբ։ Զբօ­սայ­գի­ներ, յու­շարձան­ներ, գե­րեզ­մա­նատու­ներ քան­դուած են, եկե­ղեցի­ներ պղծուած։ Նոյ­նիսկ դիակ­նե­րը բռնու­թեան կ՚են­թարկուին։

Կար­ծես այս բո­լորը չի բա­ւեր, քա­ղաքա­ցինե­րը ոճիր գոր­ծե­լու քա­ջալե­րեց­նող, նոյ­նիսկ խրա­խու­սող «Օրէն­քի ու­ժով հրա­հանգներ»-ը եւ ամէն օր նո­րայայտ զի­նեալ մար­զումի բա­նակա­վայ­րե­րը կար­ծես նոր ոճիր­նե­րու եւ կո­տորած­նե­րու պատ­րաստու­թիւնը ըլ­լան։

Չըլ­լա՞յ թէ ծանր եւ նոր ամօ­թանքներ պի­տի ապ­րեցնեն այս հա­սարա­կու­թեան, որ ար­դէն իսկ ան­ցեալի ծանր ամօ­թանքնե­րով բեռ­նա­ւորուած է։

Այս հա­սարա­կու­թեան ապա­գան հան­դի­սացող զա­ւակ­նե­րուն, բա­ցի ամօ­թան­քէ, ու­րիշ բան չու­նի՞նք ժա­ռան­գե­լիք։

Ան­շուշտ ու­նինք,

Մեր զա­ւակ­նե­րուն ոչ թէ ոճի­րի եւ բռնու­թեան ամօ­թան­քը, այլ ժո­ղովրդա­վարու­թիւն, զա­նազա­նու­թիւննե­րով մէկ տեղ ապ­րիլ եւ բռնու­թեան ու զու­լումին դի­մադ­րե­լու մշա­կոյ­թը ժա­ռան­գե­լը տա­կաւին կա­րելի է։

Ժա­մանակն է Թա­հիր Էլ­չի ըլ­լա­լու եւ բռնու­թեան դէմ ել­լե­լու, խա­ղաղու­թիւնը պաշտպա­նելու։

«Խա­ղաղու­թեան հա­մար ակա­դեմա­կան­ներ»-ու կող­քին «Այս ոճի­րին մեղ­սա­կից չենք ըլ­լար» բարձրա­ձայ­նե­լու ժա­մանակն է։

«Շա­բաթօ­րեայ մայ­րեր»-ուն հետ միասին, անոնց նման յա­մառ եւ աննկուն կեր­պով, առանց խրտչե­լու կամ յոգ­նե­լու մեր զա­ւակ­նե­րուն գե­րեզ­մաններն ու դա­հիճ­նե­րը փնտռե­լու ժա­մանակն է։

Օս­ման Քա­ւալա­յի նման, ժո­ղովուրդնե­րուն մի­ջեւ երկխօ­սու­թեան, միատեղ ապ­րե­լու կամ­քին, Անա­տոլիայի մշա­կոյ­թին, արուես­տին ու եր­գին կեանք տա­լու ժա­մանակն է։

Դա­տաւոր­նե­րուն ու դա­տախազ­նե­րուն իրենց գլուխնե­րը աւա­զի մէջ թա­ղած, փաս­տա­բանա­կան պա­լատ­նե­րուն ամչկոտ յայ­տա­րարու­թիւններ ընե­լէն բա­ցի բան մը չը­րած այս մթնո­լոր­տին մէջ, 42 շա­բաթ է ի վեր, իրա­ւունքի, օրէն­քի եւ ար­դա­րու­թեան հա­մար պայ­քա­րող «Ար­դա­րու­թեան հսկում»-ի կանգնած փաս­տա­բան­նե­րուն կող­քին հսկե­լու ժա­մանակն է։

Ժա­մանակն է կող­քը կանգնե­լու Ահ­մէթ Շը­քի եւ միւս լրագ­րողնե­րուն, որոնք բռնու­թեան դէմ չեն խո­նար­հիր։

Ժա­մանակն է ուժ տա­լու Նու­րիէ եւ Սե­միհի եւ իրենց նման «Օրէն­քի ու­ժով հրա­հանգներ»-ու բռնու­թեան դի­մադ­րողնե­րուն։

Այ­շէ ու­սուցչու­հիին նման «երե­խանե­րը չմեռ­նին» ճչա­լու ժա­մանակն է։

Կը հարցնէ՞ք ինչպէս պի­տի ընենք։

Փո­ղոցը կեանք է, ազատ տա­րածք է, սոր­վինք կի­ներէն եւ չլքենք փո­ղոցը։

Քա­լենք ճամ­բա­յէն ոչ թէ մար­դասպան­նե­րուն եւ գո­ղերուն, այլ Հա­ճի Հա­լիլ­նե­րուն, որոնք ամէն տե­սակ վտանգ աչ­քի առ­նե­լով պաշտպա­նած են իրենց հայ դրա­ցինե­րը, Լի­ճէյի կա­ռավա­րիչ Հիւ­սէ­յին Նե­սիմի­ներուն ճամ­բա­յէն, որոնք հա­յերու ջար­դուելուն դէմ կե­ցած են։

Ըլ­լանք Հրանդ Տինք, մեր միացու­ցած թե­ւերը լայն բա­նանք եւ հսկայ աշ­խարհը գրկենք ու մէ­ջը սի­րով լեց­նենք։

Եկէ՛ք ըլ­լանք Հրանդ Տինք, խա­ղաղու­թեան, ժո­ղովրդա­վարու­թեան, միատեղ ապ­րե­լու մշա­կոյ­թին եւ երկխօ­սու­թեան ամէ­նէն ըն­դարձակ ճա­կատը կազ­մենք։

Աշ­խարհը ստեղ­ծուած օրէն ի վեր, ար­դա­րու­թեան, ազա­տու­թեան, հա­ւասա­րու­թեան, խա­ղաղու­թեան հա­մար պայ­քա­րող­նե­րու, դժոխ­քը դրախ­տի վե­րածել պա­հան­ջողնե­րուն տոհ­մէն կու գանք։ Աս­կէ առաջ ըրած ենք, դար­ձեալ պի­տի ընենք։