Ինչպէս մեր նախորդ թիւին մէջ լայնօրէն արձագանգած էինք, Հրանդ Տինք Հիմնարկի հայագիտական բանախօսութիւններու շարքէն նախորդ ուրբաթ օր Անարատ Յղութիւն շէնքի «Հաւաք» սրահին մէջ բանախօսեց Հայաստանի Ազգային գրադարանի տնօրէն Տիգրան Զարգարեան։ Տոքթ. Զարգարեան իր բանախօսութեան մէջ նիւթ առած էր Ազգային գրադարանի աշխատութիւնները եւ մանաւանդ ալ գրադարանի հաւաքածոյին թուայնացումը։ Ստորեւ կը ներկայացնենք Արժէքաւոր ակադեմիկոսի հետ մեր ունեցած հարցազրոյցը։
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Բ.Է. Ողջոյն պարոն Տիգրան, բարի գալուստ քաղաքս։ Որքան որ կը հետեւինք, ծանրաբեռնուած օրեր կ՚անցնէք ձեր ասպարէզի առումով։ Սա ձեր առաջին այցելուլի՞ւնն է դէպի Պոլիս։
Տ.Զ. Սա երրորդն է։ Նախապէս Եւրոպական տարբեր ծրագրերով եկած եմ Պոլիս։ Համաժողովներ, հանդիպումներ, քննարկումներ, այնպէս որ այս երրորդը լրիւ հայկական, հայագիտական բնոյթով է։
Բ.Է. Անդրադարձայ թէ այցելած էք քաղաքիս հայ թերթերը եւ անոնք արձագանգած էին ձեր այցելութեան։ Ուրեմն մենք ալ կ՚ուզենք «Ակօս»ի ընթերցողներուն համար զրուցել ձեզ հետ։ Լաւ պիտի ըլլայ որ սկսինք նախ ձեր իբրեւ Հայաստանի ազգային գրադարանի տնօրէն աշխատանքի սահմանները եւ պատասխանատուութիւնը պատմելով։
Տ.Զ. Գրադարանը ստեղծուած է 1919 թուականին, առաջին հանրապետութեան շրջանին։ Կառավարութեան առաջին հրամաններէն մէկը Ազգային գրադարանի հիմնադրութիւնն էր։ Կոչ ուղղուեց համայն հայութեան, ինչ որ միջոցով գիրքեր նուիրել ու ուղղարկել ազգային գրադարանի պաշարը հարստացնելու առումով։ Այդ կոչին պատասխանեցին անհատ մարդիկ աշխարհի տարբեր անկիւններէն, եւ այդպէս սկսաւ ձեւաւորուիլ ազգային գրադարանի եզակի հաւաքածոները։ Այսպէս ունեցանք Յակոբ Մեղապարտի տպած առաջին գիրքերը, Աստուածաշունչներ, Ազդարարը՝ մեր առաջին պարբերականը եւայլն։ Գրադարանի ամենակարեւոր գործառոյթներէն մէկը հայ գրքի հաւաքումն է ու երկարաժամկէտ պահպանումը։ Որովհետեւ կ՚անցնի հարիւր տարի, երկու հարիւր տարի եւ մարդկանց կը հետաքրքրէ, թէ մարդիկ ինչ են գրէր Ի դարուն կամ ԻԱ դարուն։ Այսինքն այդ ուղղութեամբ մենք շատ ընելիքներ ունինք։ Այսօր ալ կը շարունակենք նոյն կոչը յատկապէս սփիւռքի հեղինակներուն կամ անոնց զաւակներուն։ Եթէ գիրքեր ունին հրատարակուած, գոնէ այդ գիրքերէն մէկական օրինակ փոխանցեն գրադարանին։ Որովհետեւ ան միակ տեղն է որ այդ գիրքերը կը պահպանուին։ Տուներու կամ անձնական գրադարաններու մէջ կրնան կորիլ։ Կրնան փոշիանալ ու վնասուիլ։ Մարդիկ կը մեռնին ու յաջորդ սերունդը արդէն արժէքը չի գիտեր, նոյնիսկ շատ անգամ հայերէն ալ չի գիտեր որ գնահատէ այդ արժէքը։ Արդարեւ ես ալ հիմա ահագին գիրքեր կը տանիմ հետս, քանի որ շատ տպագրութիւններ չենք ստանար։ Գալով գրադարանի միւս առաջնահերթութիւններուն, ամէնակարեւորը ըսի, հայ գրքի հաւաքումը եւ պահպանութիւնը։ Հայ գրքի հանրահռչակումն է նաեւ մեր երիտասարդներու մօտ, որպէսզի երիտասարդները ծանօթանան հայ մշակոյթին, գրատպութեան պատմութեան։ Մենք ունինք նաեւ գրատպութեան թանգարան։ Գիտէք թէ ունինք հինգ հարիւր տարուայ գրատպութեան պատմութիւն։ Այդ առումով ասելիք ունինք։ Թէ ասելիք եւ թէ ցոյց տալիք ունինք աշխարհին։ 2017 թուին բացինք տպագրութեան թանգարան, որուն համար, թէ ուրախ ենք եւ թէ հպարտ։ Շատ մարդիկ կու գան կ՚այցելեն, ուսանողներ, աշակերտներ, զբօսաշրջիկներ… Սա արդէն երեւոյթ է, որ մտած է մեր մշակութային օրակարգի մէջ։ Ցուցահանդէսներ կը կազմակերպենք։ 2018 թիւը շատ յիշարժան է քանի որ առաջին հանրապետութեան հիմնադրութեան հարիւրամեակն է։ Սարդարապատի հերոսամարտը նշելու ենք, որոնց ազգային գրադարանն ալ պիտի մասնակցի այդ ժամանակի տպագրուած նիւթերով։
Բ.Է. Երբ ակնարկեցիք զբօսաշրջիկներու այցելութեան եւ խօսեցաք այս հսկայ պաշարը ցուցադրելու մասին յիշեցի պատահար մը։ Նախանցեալ տարի գրքոյկ մը՝ Ռոզա Լուքսեմպուրկի Հայոց ցեղասպանութեան մասին մէկ ուսումնասիրութիւնը փնտռելու համար այցելած էի Ազգային գրադարան, բայց անդամակցութեան տոմս չունենալով չէի կրցած ներս մտնել։ Ապա պաշտօնեաներէն կին մը բարի գտնուեցաւ իր տոմսով գտնել իմ փնտռած գիրքը, որ դիւրաւ պատճէնահանեցինք եւ իմ գործը տեսնուեցաւ։ Ուրեմն հիմա աւելի հե՞շտ է գրադարան մուտքը։
Տ.Զ. Տեսէք, աշխարհի ո՛չ մէկ ազգային գրադարան կարելի չէ առանց տոմսի մտնել։ Ազգային գրադարանները այն եզակի կառոյցներէն են, որոնք ոստիկանական հսկողութեամբ կը պահպանուին։ Հոն տուեալ ազգի գրաւոր ժառանգութիւնն է, որ կը պահպանուի։ Մեր մօտ տոմս ստանալը անվճար է։ Կարող էք դիւրաւ տոմս վերցնել ու գիրքերը անվճար կարդալ։ Այդ առումով ազգային գրադարանը զբօսաշրջիկներու համար բաց չէ։ Բայց գրատպութեան թանգարանը, որ ազգային գրադարանի մուտքերէն մէկն է, ան ազատ է։ Տպագրութեան թանգարան ազատ կրնաք մտնել, բայց Ազգային գրադարան ո՛չ։ Կրկնեմ թէ աշխարհի ոչ մէկ գրադարան դուք չէք կրնար ազատօրէն մտնել։ Նոյնիսկ այսօր ես գացի Աթաթիւրքի անուան գրադարանը, այնտեղ ալ անձնագիր պահանջեցին։ Անվտանգութեան համակարգը այս է որ կը պահանջէ։ Բայց երբ դուք մասնաւոր այցով կու գաք, կ՚ուզէք գրադարանը տեսնել, դարձեալ խնդիր չկայ։ Տնօրէնին կամ փոխ տնօրէնին կը դիմէք եւ մենք մեծ սիրով կ՚ընդունինք հիւրերուն։ Յաջորդ այցին երբ որ գաք, խնդրեմ նախապէս զգուշացուցէք, մենք ձեզ կ՚ընդունինք սիրով։ Ամէն դէպքին ուրախ եմ որ ձեր խնդիրը լուծուած է եւ ստացած էք ձեր պահանջած գիրքը։
Նման է նաեւ Մատենադարանի դրութիւնը։ Թանգարանային բաժինը բաց է բոլորին, բայց կան բաժիններ ուր չէք կրնար մտնել։ Մենք նոյնիսկ ունինք բաժանմունքներ, ուր ընթերցողներն ալ չեն կրնար մտնել։ Հոն կը մտնեն աշխատողները միայն, այն ալ երկու հոգիով, որպէսզի իրար հսկեն։
Բ.Է. Որքան որ գիտեմ, ձեր կարեւոր զբաղումներէն մէկն ալ գրաւոր ժառանգի թուայնացման եւ այսպիսով աւելի դիւրաւ հասանելի դառնալուն գործընթացն է։ Եւ աւելին այս դրութիւնը կ՚ուսուցանէք երիտասարդ մասնագէտներուն։ Կրնա՞ք մանրամասնել ձեր այս աշխատութիւնը։
Տ.Զ. Տպագրութեան պատմութիւնը երեք փուլ ունի։ Առաջինը Ձեռագիրն են, երկրորդը Կութենպերկի շարժական տպագրական հաստոցը, որ բերուած է հեռաւոր արեւելքէն՝ Քորէայէն, եւ Մարքօ Փոլոյի հետ այդ հաստոցը բերողներէն մէկը հայ եղած է, անունը Անտոն Հայ։ Գրական աղբիւրներուն նշուած է այս անունը, որ կ՚երեւի կաթողիկէ հայ մըն էր։ Կութենպերկի գիւտը մեծ աղմուկ բարձրացուց։ Մարդիկ մերժեցին տպագրութիւնը, պնդելով թէ գիրքը գրել է պէտք, ի՞նչ ըսել է տպագրութիւն։ Բայց փաստ է թէ տպագրութեան շնորհիւ կրթութեան մակարդակը կտրուկ աճած է։
Բ.Է. Կ՚արժէ յստակացնել, ի՞նչ էր Քորէայէն եկածը։
Տ.Զ. Ժամանակակից տպագրութեան շարժական սարքերը առաջին անգամ Քորէայի մէջ ստեղծուած են 1370 ական թուականներուն։ Կութենպերկի գիւտէն մօտաւորապէս 70 տարի առաջ տպագրած են «Ճիկճի» անուն գիրքը, որուն աշխարհի վրայ միակ օրինակը կը պահպանուի Ֆրանսայի ազգային գրադարանը։ ՈՒՆԵՍԿՕ այդ «Ճիկճի»ն ընդունած է որպէս աշխարհի առաջին տպագրուած գիրքը։ Սա ոչ թէ փայտափորագիր է, այլ կապառէ տարերով, հազարաւոր օրինակներ տպագրելու յարմար շարժական սարքի մասին է խօսքը։ Այսինքն համակարգչային փուլին նախորդող տպագրութեան դրութիւնը Քորէա ծնած է։ Բերուած է Մարկօ Փոլոյի արշաւախումբի հետ Եւրոպա եւ ապա Կութենպերկ ինք սարքեց իր տպագրական գործիքը։ Անշուշտ շատ քիչեր գիտեն այս պատմութիւնը որովհետեւ Եւրոպան կը սիրէ իր արժանիքները վեր առնել։
Շարունակենք մեր թուարկումներուն։ Երկրորդ փուլը տպագրութիւնն էր որ մեծ նպաստ բերաւ մարդկութեան զարգացման։ Հասանք երրորդ փուլ։ Երրորդ փուլը թուային թեխնոլոկիաներն են։ Տպագիր գիրքը ինչ որ տեղ արդէն յատկապէս գիտական, ուսումնական հրատարակութիւններու առումով մրցունակ չէ, արագ կը հիննայ։ Այդ պատճառաւ մենք պէտք է պատրաստ ըլլանք ԻԱ դարու մարտահրաւէրին։ Հայաստանի զանազան գրադարաններու կողքին ազգային գրադարանէն ներս ալ մեծ աշխատանք կը տարուի թուայնացման ուղղութեամբ։ Որպէսզի աշխարհով մէկ սփռուած մեր հայագէտներուն, մեր երիտասարդներուն կարողանանք հասանելի դարձնել մեր գիրքերը եւ մամուլը։ Այժմ մենք ունինք թէ հայ մամուլի եւ թէ հայ գիրքի թուայնացուած շտեմարան։ Մեծ նպատակը համահայկական թուայնացուած գրադարան կերտելն է։
Բ.Է. Մօտ անցեալին Հայաստանէն երկու երիտասարդ գիտնականներ որոշ շրջան մը աշխատած էին Իսթանպուլ, Աթաթիւրքի անուան գրադարանի մէջ։ Ինչպէ՞ս կը գնահատէք Թուրքիոյ գրադարաններէ ներս նման բնոյթի աշխատութիւնները։
Տ.Զ. Մենք շատ լաւ շփումներ ունինք աշխարհի բոլոր Եւրոպական եւ Ամերիկեան գրադարաններու, յատկապէս ազգային գրադարաններու հետ։ Դժբախտաբար Թուրքիոյ գրադարաններուն հետ, բազմաթիւ պատճառներու բերմամբ կապէր չենք կրցած հաստատել։ Շնորհակալ ենք Հրանդ Տինք հիմնարկին որ իր այս ճանապարհորդական դրամաշնորհի միջոցով կը կազմակերպէ Թուրքիոյ եւ Հայաստանի մասնագէտներուն փոխադարձ այցելութիւնները։ Մշակութային երկխօսութիւնը այս կը պահանջէ։ Ասկէ մէկ, երկու ամիս առաջ ազգային գրադարանէն երկու հետազօտող երիտասարդ աղջիկներ, Հրանդ Տինք հիմնարկի դրամաշնորհով եկան այցելեցին Աթաթիւրքի գրադարանը։ Ուրախութեամբ կը ցանկամ նշել թէ վերադարձան շատ բարձր տրամադրութեամբ։ Շատ լաւ ընդունած էին զիրենք, օգնած, օժանդակած էին եւ իրենց այդ մէկ ամսուայ այցի ընթացքին ուսումնասիրած էին հայ գիրքը։ Ուսումնասիրուելիք աղբիւրներուն կէսին հասած էին երբ յայտնաբերեցին 58 գիրքեր որոնք մատենագիտական ոչ մէկ ցանկի վրայ նշուած են։ Այսինքն մենք այդ գիրքերը ոչ տեսած եւ ոչ ալ լսած էինք։ Իրենք մինչեւ 1930 թիւն էին ուսումնասիրել։ Սա շատ բեղմնաւոր արդիւնք է, գտնել 58 անյայտ գիրք մեծ նշանակութիւն ունի։ Մենք երբ մէկ երկու գիրք կը գտնենք, մեծ ուրախութիւն կ՚ապրինք։ Ես վստահ եմ որ այդպիսի գիրքեր թեր կան Թուրքիոյ մէջ։ Ես վստահ եմ նաեւ որ թեր բազմաթիւ մամուլ կայ նաեւ, որոնցմէ մենք տեղեակ չենք։ Մշակոյթի, տպագրութեան ոսկի շրջանը Պոլիս ապրուեցաւ։ Սա գաղտնիք չէ։ Մօտ 750 պարբերական հրատարակուած է, թերթեր, ամսագիրներ եւայլն։ Բնական է նաեւ որ բազմաթիւ անյայտ անուններ կան։ Այնպէս որ այս փոխ այցերը շատ կարեւոր են։ Ես այդ գրադարանի վարչութեան հետ հանդիպեցայ եւ շնորհակալութիւն յայտնեցի իրենց վերաբերումին համար։ Զիրենք Հայաստան հրաւիրեցի, քանի որ մենք ալ որոշ քանակի օսմաներէն հաւաքածոյ ունինք։ Կարող է որ մեր ունեցածներէն իրենց հետաքրքրող նիւթեր գտնեն։ Սիրով ընդունեցին իմ հրաւէրը։ Հիմա կը մնայ Հրանդ Տինք հիմնարկը դասաւորէ իրենց ուղեւորութիւնը։ Եւ ես յոյս ունիմ որ մեր մատենագէտները, հետազօտողները կը շարունակեն այս այցերը, քանի որ այստեղ կան գրադարաններ որոնք եզակի հայերէն գրականութիւն ունին։ Ես նաեւ շնորհակալ եմ այստեղի մեր պաշտօնակիցներուն, որոնք խնամքով պահած են այդ ժողովածուները, չեն ոչնչացուցած։
Նշեմ որ Թուրքիայէն շատեր կու գան ազգային գրադարան աշխատելու։ Նոյնպէս Երեւանի Պետական Համալսարանի, մեր Արեւելագիտութեան ինստիտուտի մէջ աշխատասիրողներ կան որոնք եկած են Թուրքիայէն։
Բ.Է. Ըստ երեւոյթի ձեր ղեկավարած հաստատութիւնը յաջողած է փակ սահմանները յատել գիտաշխատողներու երկխօսութեան առումով։ Իսկ ի՞նչ ըսել կ՚ուզէիք իբրեւ այս զրոյցի աւարտը։
Տ.Զ. Կ՚ուզեմ նշել թէ շատ տպաւորուած եմ դէպի Պոլիս այս վերջին այցելութիւնով։ Ի վերջոյ այս քաղաքը մեր մշակութային պատմութեան մէջ իր եկեղեցիներով, դպրոցներով, հրատարակութիւններով ունի իւրայատուկ նշանակութիւն։ Առիթը ունեցայ այցելել Կեդրոնական ազգային վարժարան։ Հիացած եմ այնտեղի պատանիներուն մեր պատմութեան եւ մշակոյթին նկատմամբ գիտելիքներուն։ Անշուշտ կը տեսնեմ ուսուցիչներու նուիրեալ աշխատանքը։ Այցելեցի մեր մամուլը, որ նոյնպէս մեծ նուիրումով կը գործէ։ Բոլորս գիտենք թէ ներկայ պայմաններու տակ շահութաբեր գործ մը չէ թերթ կամ գիրք հրատարակել, բայց այդ մարդիկ մեծ սիրով կը կատարեն այդ աշխատանքը։ Պոլիսը ինծի համար շատ հարազատ քաղաք է այս բոլորով ու ես էլի կու գամ ձեր մօտ։
