Բացի գիտական եւ ակադեմական լայն շրջանակներու ուղղուած բանախօսութիւններէ Հրանդ Տինք Հիմնարկը մերթ ընդ մերթ կը կազմակերպէ աւելի փոքր սահմանումով գիտական հանդիպումներ, որոնք եւս կարեւոր անդրադարձ կ՚ունենան եւ կը նպաստեն հետեւողներու զարգացումին։ Այս սահմանին երկու բանախօսութիւններ կայացան նախորդ շաբաթուայ ընթացքին Անարատ Յղութիւն շէնքի «Հաւաք» սրահին մէջ, որուն ատենախօսն էր Փարիզի «Նուպար» գրադարանի տնօրէն Պորիս Աճեմեան։ Օգտուելով գոյացած առիթէն հարցումներ ուղղեցինք երիտասարդ պատմաբանին, որ կը ներկայացնենք ստորեւ։
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ- Ողջոյն եւ բարի գալուստ դէպի մեր քաղաքը։ Կ՚ուզեմ առաջին հարցում ուղղել ձեզ ներկայացնելու համար։ Ո՞վ է Պորիս Աճեմեանը։
ՊՈՐԻՍ ԱՃԵՄԵԱՆ- Այո, ես ալ շնորհակալ եմ զրոյցի այս առիթին համար։ Ինչպէս, որ նշեցիք անունս Պորիս Աճեմեան է։ Ծնած եմ Մարսէյլ եւ վերջին չորս տարիներէ ի վեր տնօրէնն եմ Փարիզի նշանաւոր Հայ բարեգործական ընդհանուր միութեան Նուպար գրադարանին։
Բ.Է.- Որքան, որ գիտեմ սա ձեր առաջին այցելութիւնն է դէպի մեր քաղաքը։ Ուրեմն ի՞նչ է ձեր տպաւորութիւնները։
Պ.Ա.- Պոլիս առաջին այցելութիւնս է։ Սփիւռքահայու համար Պոլիս առաջին այցելութիւնը միշտ ցնցիչ եղած է։ Ինծի համար շատ հետաքրքրական է տեսնել Ակօսի խմբագրութիւնը, այցելել Հրանդ Տինք հիմնարկը։ Նաեւ ինքնին Պոլիսը տեսնելը շատ տպաւորիչ է։ Որովհետեւ բացառիկ քաղաք մըն է իր պատմական ժառանգութեամբ։ Մանաւանդ երեկ բախտը ունեցայ Պոլիսէն դուրս ճամբորթելու, դէպի Ասլանպէկ գիւղը, Պարտիզակ, ուր իմ ծնողներուս ծննդավայրն է։
Բ.Է.- Իսկ ձեր այցելութիւնը, որքան որ գիտեմ զբօսաշրջական ըլլալէ աւելի գիտական երեսակ մը ունի։
Պ.Ա.- Ճիշդ այդպէս՝ եկած եմ երեք բանախօսութիւններու համար, որոնցմէ առաջինը կայացաւ Պողազիչի համալսարան, պատմական նիւթի մը, Նուպարեան գրադարանի հայկական ցեղասպանութեան վերաբերեալ արխիւներու մասին։ Երկրորդ դասախօսութիւնը, որ տուի Եթովպիոյ հայերու մասին էր։ Այս նիւթը իբր պատմաբան իմ մասնագիտութիւնս է, որ տուած եմ նաեւ իմ տոքթորականը։ Իսկ վերջին բանախօսութիւնը դարձեալ Փարիզի Նուպարեան գրադարանի մասին է։
Ես արդէն չորս տարիներէ ի վեր տնօրէնն եմ Նուպարեան գրադարանին։ Նախկին տնօրէնը եղած է իմ բարեկամը, ընկերս Ռայմոնտ Գէորգեան։
Պողազիչի համալսարանի իմ բանախօսութիւնը յայտնութիւն եղաւ Թուրքիոյ պատմագիտական շրջանակներուն համար, քանի որ մենք նիւթեր ունինք որոնց գոյութեան մասին իսկ տեղեկութիւն չունէին։ Մեր մօտ է Արամ Անտոնեանի, որ նաեւ այս գրադարանի առաջին տնօրէնը եղած էր 1928-էն սկսեալ մինչեւ իր մահը՝ 1951, հաւաքած բոլոր նիւթերը։ Մանաւանդ վերապրողներու վկայութիւնները, որոնք հիմա շատ կարեւոր դարձան նոր պատմաբաններու, օրինակ Ռայմոնտ Գէորգեանի համար։
Բ.Է.- Իսկ ինչպէ՞ս կը գնահատէք մանաւանդ վերջին տարիներուն պետական շրջանակներու աւանդական ուրացման ռազմավարութիւնը շարունակուելով հանդերձ Հայոց ցեղասպանութեան նիւթով գիտակցութեան եւ հետաքրքրութեան բարձրացումը։
Պ.Ա.- Կրնաք երեւակայել սփիւռքի մէջ մեծ յոյս ստեղծած է այս փոփոխութիւնները։ Թուրքիոյ այս նոր մօտեցումը ցեղասպանութեան յիշողութեան գիտակցութեան նկատմամբ։ Իբրեւ պատմաբան ես նոյնիսկ եթէ գիտեմ որ ներկայ վիճակին Թուրքիան կարեւոր փոփոխութիւններ կ՚ապրի եւ շատ անորոշութիւններ կան։ Միաժամանակ մենք կ՚աշխատինք թուրք գործընկերներու հետ, որ կու գան մեր քով ուսումնասիրելու այս նիւթերը։ Ուշագրաւ է, որ Թուրքիոյ երիտասարդ պատմաբանները կը տիրապետեն հայերէնին կամ գոնէ սորվելու ընթացքի մէջ են։ Շատ հետաքրքիր գործակցութիւն մը կայ մեր միջեւ։ Օրինակի համար այս հանդէսը, որ Նուպարեան գրադարանը կը հրատարակէ, շատ յաճախ յօդուածներ լոյս կը տեսնեն, որոնք գրուած են թուրք պատմաբաններու կողմէ կամ անդրոփոլոժիստներու կողմէ։ Ես կը յիշեմ երիտասարդ սերունդի պատմաբաններէն Նամըք Տինչ եւ Ատնան Չելիքը, որ բացառիկ գործ մը կատարած են Տիյարպէքիրի քուրտերու յիշողութեան մասին Հայոց ցեղասպանութեան նկատմամբ։ Թոլկա Ճորա մեր այս հանդէսին հրատարակութեան խումբին մաս կը կազմէ եւ մեր հրատարակութեան խմբագրական կազմին անդամ է։
Բ.Է.- Այս համագործակցութիւնը ուրեմն շարունակական է։
Պ.Ա.- Շատ զարմանալի է մեզի համար ալ։ Պատմաբանները, իբրեւ գիտնականներ վերջերս նոր հրատարակութիւն մը կը պատրաստենք Ապտիւլհամիտի ժամանակին կատարուած հակահայկական ջարդերու մասին։ Երբ սկսանք ուսումնասիրելու այս ծրագիրը, կասկած ունէինք, թէ արդեօք պիտի գտնենք մասնագէտ մը, որ պիտի առաջարկէր յօդուածներ գրել մեզի համար։ Ուրեմն կոչ ըրինք եւ զարմանալով տեսանք թէ, որքան շատ դիմողներ եղան։ Մեծամասնութիւնը թուրք են եւ հիմա տոքթորաներ կը պատրաստեն այն մասին։ Շատ լրջօրէն կ՚աշխատին, թէ օսմանեան, թէ հայկական եւ թէ եւրոպական աղբիւրներու վրայ։ Շատ լրջօրէն կ՚աշխատին եւ յոյս ունիմ, որ այս մարզին մէջ հետազօտութիւնը ընդհանրապէս շուտով պիտի յառաջանայ։
Բ.Է.- Որքան որ տեսայ ձեր բանախօսութեան հետեւողներու մեծամասնութիւնը հայախօսներ էին, որոնք ստիպուեցան ընկալուչով թարգմանաբար լսել ձեր անգլերէն զեկոյցը։ Անգլերէնի նախընտրութիւնը ձե՞ր ցանկութիւնն էր։
Պ.Ա.- Այո անշուշտ։ Միեւնոյն ժամանակ աւելի յարմար է ինծի համար անգլերէնով խօսիլ դասախօսութիւն ներկայացնելու պահուն։ Գիտեմ որ հանրութեան մէջ շատ թրքախօսներ կան եւ հայերէնին չեն տիրապետեր, ուրեմն Հիմնարկը առաջարկեց որ անգլերէնով ներկայացնեմ դասախօսութիւնը ։
Բ.Է.- Ես գիտեմ թէ որպէս պատմաբան դուք աւելի ծանրացած էք ցեղասպանութենէ դուրս նիւթերու վրայ։ Բայց մեր զրոյցը կ՚ընդանայ այս նիւթի սահմանումով։ Ի՞նչ է պատճառը։
Պ.Ա.- Ես պէտք է նշեմ, որ ցեղասպանութեան պատմութեան մասնագէտ մը չեմ։ Սակայն իբրեւ Նուպարեան Գրադարանի տնօրէն շատ նպաստաւոր դիրք մը կը գրաւեմ դիտելու համար այս փոփոխութիւնները։ Եւ այս յառաջդիմութիւնները հետազօտութեան նկատմամբ։ Կրնամ ըսել, որ նոյնիսկ եթէ Ռայմոնտ Գէորգեանի գործը շատ կարեւոր է, հազար էջանի կոթողային գիրք մը այդ նիւթի մասին այսքան ծաւալուն, բայց կարծեմ սա սկիզբ մըն է, ո՛չ վերջ մը։ Շատ հարցումներ կան դեռ, որոնք պատասխան չունին։ Շատ հարցումներ ալ կան նաեւ, որոնք դեռ չեն հարցուած։ Օրինակի համար ի՞նչ է կնոջ դիրքը եւ երախաներու դիրքը ցեղասպանութեան ընթացքին։ Շատ դժուար է պատասխանել։ Շատ դժուար է գաղափար մը կազմել, քանի որ նոր հետազօտութիւններ կը կատարուին հիմա նոր սերունդի կողմէ։ Կրնամ նշել զանազան օրինակներ, զանազան անձեր եւ վերապրողներու մասին, ցեղասպանութեան յիշողութեան մասին։ Գիտէք հիմա ընդհանուր նկարագրութիւն մը ունինք, գաղափար մը կազմեցինք Ռայմոնտի կամ ուրիշ պատմաբաններու շնորհիւ, բայց միաժամանակ պէտք է հիմա խորացնել այս գիտութիւնը ամէն շրջանի մէջ, ամէն քաղաքին մէջ։ Ո՞ւր, ե՞րբ եւ ի՞նչ պատահեցաւ, ինչպէ՞ս եւ այլն։ Շատ հարցումներ կան։ Օրինակի համար ի՞նչ պատահեցաւ Սուրիական դէպքերու մէջ։ Ռայմոնտ աւելցուց, սկսաւ պատասխանելու այս մասին։ Վահէ Թաշչեան օրինակի համար։ Բայց կարծեմ, որ միմիայն սկիզբն ենք այժմ։ Եթէ բաղդատենք Հայոց ցեղասպանութեան պատմագրութիւնը եւ Հոլոգոստի պատմագրութիւնը, պիտի տեսնէք թէ մեծ տարբերութիւն մը կայ։ Հոլոգոստի մասին հազարաւոր հարցումներ կան ուսումնասիրուած եւ տակաւին կ՚ուսումնասիրուին։ Իրենց համար աշխատանքը կը շարունակէ։ Չվերջացուցին, հակառակ իրենց հետազօտութեան հարստութիւնը։ Շատ գործ կայ դեռ։ Կարծեմ, որ պիտի շարունակեն, մասնագէտները պիտի շարունակեն եւ կարծեմ, որ յառաջդիմութիւն պիտի ըլլայ այս հետազօտութեան մէջ եւ այս մասնագէտները հայոց պատմութեան մասնագէտները կը հետաքրքրուին ուրիշ մասնագէտներու աշխատանքներուն։ Օրինակի համար հրէական ցեղասպանութեան մասին կամ Թութսիներու ցեղասպանութեան մասին։ Շատ կարեւոր է հիմա այս բոլորին մասին բանալ մեր տեսանկիւնները եւ նորոգել մեր մօտեցումները։
Բ.Է.- Ուրեմն կ՚առաջարկէք խնդրին աւելի համաշխարհային տեսանկիւնով մը մերձենալ։
Պ.Ա.- Կ՚ընդլայնի այս հետազօտութիւնը, այս պատմագրութիւնը եւ պիտի ընդլայնուի, եթէ նկատէ ուրիշ պատմական աւանդութիւնները, ուրիշ պատմագրութիւնները, ուրիշ նիւթերու մասին։ Որովհետեւ եթէ միմիայն հայի պատմութեան հետ կը հետաքրքրուիք, պատմագրութիւն մը, որ կը կազմէք աղքատ է։ Կ՚ընդլայնուի եթէ այս բացումը կայ։ Այսպէս կ՚աշխատին հիմա պատմաբանները ընդհանրապէս աշխարհի մէջ եւ հայոց պատմութեան մասնագէտները եւս այսպէս պէտք է աշխատին կը մտածեմ։
Բ.Է.- Իսրայէլի քաղաքական գործիչներու Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչնալու նիւթին մէջ դժկամութիւնը տեսնելով կը տարուիմ խորհելու, թէ իրենց ցեղասպանութիւնը կը նախանձին։ Կ՚ուզեն որ Հոլոգոստը եզակի մնայ ու երբեք չբաղդատուի, չհամեմատուի ուրիշ նման դէպքերու հետ։ Կը բաժնէ՞ք այս կարծիքը։
Պ.Ա.- Դժբախտաբար երբեմն դեռ կայ այսպէս կեցուածք։ Բայց օրինակի համար ես ներկայ էի, երբ երկու տարի առաջ 2016-ին Երուսաղէմի հրէական համալսարանին մէջ գիտաժողովի մը հրաւիրուած էինք, 200 մասնագէտ ներկայ էին։ Մեծամասնութիւնը հրէական ցեղասպանութեան մասին խօսեցան, բայց նաեւ հարցումներ շատ կային հայոց ցեղասպանութեան մասին։ Խօսք առինք եւ տեսանք, որ հաւաքական հետաքրքրութիւն մը կայ ցեղասպանութիւններու խնդրին շուրջ։ Ո՛չ միայն հրէական, հայկական կամ թութսիներու։ Գիտէք հաւաքական մօտեցում մը կայ հիմա մանաւանդ նոր սերունդի մօտ եւ աւելի հզօր կը հնչէ անշուշտ ու կը խոստանայ թէ բաներ մը պիտի յառաջանան։
