Մի քանի շաբաթ առաջ Երեւանի մէջ հանդիպում մը ունեցայ իմ ընկեր Կերման Աւագեանի հետ։ Կերմանը Հայաստանի մեր վարպետ լուսանկարիչներէն մէկն է։ Արդէն տարիներէ ի վեր մասնագէտ՝ մարդկային պատմութիւններ կը պատմէ իր լուսանկարչութեամբ։ Լսած էի թէ նոր պատկերագիրք ալպոմի ծրագիրով մը զբաղած էր վերջերս։ Ալպոմն ալ Շուշիի մասին է։ Ուզեցի հետը զրուցել։ Ուրեմն ինծի Սպարտակ Ղարաբաղցեանի հետ ծանօթացուց։ Սպարտակը ընդհանուր Համազգային Հիմնադրամի նախագահն է ու նոյն ժամանակ գրող եւ մտաւորական մը։ Մի շատ սիրուն մարդ, որ կարծես արդէն տարիներէ ի վեր կը ճանչնամ։ Պարզուեցաւ թէ այս Շուշիի ծրագիրը, որ կը կոչուի՝ «Շուշի 48 Ժամ» արդիւնքն է այս երկու անձերու ջանքերուն։ Բարեկամական զրոյցներէ եւ հետաքրքրութիւններէ ծնած այս լուսանկարներու գիրքը, նոյն ժամանակ Համազգայինի հովանաւորութեամբ մէջտեղ եկած է։ Մէկ հարցում բաւարար էր ինձմէ, որ այս երկու անձնաւորութիւնները երկար զրոյցով մը ինծի բոլոր տեղեկութիւնները տան, այս գրքի մասին։
ՊԵՐՃ ԱՐԱՊԵԱՆ
arabianberge@hotmail.com
ՊԵՐՃ ԱՐԱՊԵԱՆ- Կարելի է պատմէք ինծի, թէ բոլոր այս պատկերագիրք ալպոմին միտքը ինչպէ՞ս ծնաւ եւ զարգացաւ։
ՍՊԱՐՏԱԿ ՂԱՐԱԲԱՂՑԵԱՆ- Ժողովրդական մի խօսք կայ։ Ասում են. «մտքերը ճանապարհում են ծնւում ու զրոյցներու ընթացքում»։ Մարտ ամսուն իմ գիրքի շնորհանդէսն էր Շուշիի մէջ, իբր իմ պապերի հայրենիք հոն որոշած էինք տօնել։ Ուրեմն Կերմանի հետ էինք, չորս ժամ գնալ, չորս ժամ դառնալ ու մի քանի զրոյց ունեցանք ճամբու ընթացքին։ Ասեցի՝ «Կերման դուն ժամանակին մի ծրագիր միտք ունէիր Արցախի մասին»։ Ճանապարհին ըսի իրէն, թէ ես բան չեմ խոստանար, բայց Համազգայինի ճանապարհով հնարաւոր կրնայ ըլլալ այս միտքը, պայմանաւ որ ծրագիրը Շուշիի հետ կապուած ըլլայ։ Յետոյ խօսքի ժամանակ յիշեցինք, թէ 90 թուին Սովետ հրամանատար մը ինծի 24 ժամ պայմանաժամ տուած էր, որ ես թողեմ Շուշին։ Էն օրերուն մեզ, իբր հայեր կասկածով կը դիտէին մեր Ղարաբաղի հետ ունեցած կապերու պատճառաւ։ Պարտադրուած լքեցի Շուշին։ Այս խօսքի վրայ Կերմանը յայտնեց, թէ 24 ժամը քիչ ժամանակ է եւ որ պէտք է 48 ժամնոց ծրագիր մը ընել Շուշիի մէջ։ Ըսեմ թէ Շուշին մի պատահական քաղաք չէ։ Անդրկովկասի մէջ Թիֆլիսէն ետք Շուշին եղած է մեծ մշակութային կեդրոն։ Թատրոն, դատարան եւ հրատարակութիւններ… Թատրոնի համար միայն ըսեմ թէ Շուշիի թատրոնում Վահրամ Փափազեանը նախարարած է։ Բայց 20 թուականի կոտորածներէն եւ խորհրդականացումէն ետք բնակչութիւն չէ մնացած։ Արդէն Ատրպէյճանի կցուած է եւ մինչեւ վերջերս ուշադրութենէ դուրս մնացած։ Այս վերջին հինգ տարուայ մէջ Շուշին շատ տարբեր դարձած է։ Իբր մշակութային կեդրոն վերականգնեցաւ։ Մենք միշտ ֆօթօ ալպոմներ տպագրած ենք լի շէնքերով եւ փողոցներով։ Բայց ի՞նչ է այսօր ամենակարեւորը… Ամենակարեւորը մարդն է, իր ամբողջ մարդկային հարստութեամբ։ Անկախ ազգայնութենէն եւ անկախ մտածումէն։ Եթէ ամէն մարդ նոյն ձեւով մտածէ տխուր բան մը կը լինի։ Եթէ բոլորը նոյն ազգութիւնը ունենան շատ տխուր բան մը կ՚ըլլայ։ Գորգի նման է աշխարհը, իր ազգութիւններով եւ քաղաքներով։ Գորգը գեղեցիկ է իր գոյներով, այնպէս չէ՞։ Քաղաքներ, պետութիւններ եւ մշակոյթներ գոյնն են այդ գորգին։ Օրինակ մենք միշտ հարցնում ենք, թէ մենք ի՞նչ ներդրում ունինք համաշխարհային մշակոյթին մէջ։ Նոյնպէս քաղաքը ի՞նչ ներդրում ունի։ Այդ առումով Շուշիի հանդէպ անդրադարձանք։ Բացի պատմական քաղաքէ, արդէն մշակութային կեդրոն էր։ Օրինակ՝ բազմաթիւ թերթեր տպուած են պարսկերէնով եւ թրքերէնով ժամանակին։ Կային տարբեր ազգայնական դպրոցներ։ Ի վերջոյ այդ իմ նկարագրած գորգին պէս մի գեղեցիկ բան է եղեր։ Բայց հէնց որ մագաղաթները եւ գորգերն են վառել, ճակատագիրն փոխուեր, փճացեր է։
Բայց հիմա վերականգնելու շրջանն է եւ մեզ ամենաշատ հետաքրքրողը մարդիկն են։ Ո՞վ է ապրում։ Վաղը միւս օր ի՞նչ ճակատագիր է ապրում այդ քաղաքը։ Ով որ այդ քաղաքին մէջ չէ եղած, իրեն համար այդ քաղաքը սովորական մի վայր կը թուի։ Բայց ես շատ կ՚ուզեմ այդ 48 ժամը պարտադրիչ ըլլայ ամէն մէկ անձի, թէ անպայման 48 ժամ ապրին, որ ճանչնան այդ քաղաքը։ Ինչպէս ռուս հրամանատարը ինծի պայմանաժամ տուած էր, ես ալ ամէնուն պայմանաժամ եմ տուեր։ Պարտաւորիչ 48 ժամ։ Մի ձեւով ինծի համար այս կը նշանակէ վերադարձ դէպի յիշողութիւն։ Վերադարձ դէպի անցեալին։ Այն ժողովուրդը որ յիշողութիւն չ՚ունի չի կարող գոյատեւել։ Մեր այսօրուայ ամբողջ հակասութիւնները… կռիւը… ի՞նչ ըսեմ, մենք կ՚ապրենք յիշողութեան անունով։ Կ՚ըսեն թէ յիշողութիւնը կ՚ընդդիմադրէ յառաջդիմութիւնը։ Ես կ՚ըսեմ ընդհակառակը՝ այն ժողովուրդը որ մէկ ոտքը յիշողութեան մէջ չապրիր, կարող չէ ապագայի մէջ քայլ նետէ։ Հնարաւոր չէ։ Անոր համար շատեր մեզի ասում են «թողէք, մոռցէք…»։ Այս սխալ է։ Եթէ մոռնաս տօնածառ կը դառնաս, զարդեղէն։ Տօնի օրերը քեզ հանում են, կախում են յետոյ մոռանում։ Այսօր ազգեր կան որ տօնածառի նման կ՚ապրին։ Ես առանց վախի ըսեմ թէ այսօր Եւրոպայի բոլոր ողբերգութիւնը այդ է թէ ինքզինք համարում է քաղաքակրթութեան կրող, բայց ես ըսեմ թէ ան խճճուած է եւ սկսեր է իր արմատները ճշդել։ Այսօր ամբողջ մարդկութիւնը կարող է նոյնը ընել։ Այս ամբողջ հակասութիւնները այդտեղից կու գան։ Իսկ հին ազգերը, մեզի նման հին ժողովուրդները իրաւունք չունին խճճուելու։ Որովհետեւ այդ կենսափորձը մենք ունինք։ Այդ դարերու բոլոր ժողովուրդները նոյնպէս ունին։ Քրտերը, ասորիները, թուրքերը, ազէրիները… ամէն մէկը իրեն չափով այդ կենսափորձը ունին։ Հէնց մեր այդ վէճը, կենսափորձի յիշողութիւնը պահելու վէճն է։ Ով ինչքան կը պահէ, ով ինչքան կը դիմանայ այս պայքարին։ Շուշին այդ առումով օրինակի համար մեր յիշողութեան թթխմորն է։ Հացը որ թխում ենք, թթխմոր ենք դրել։ Առանց Շուշիի հնարաւոր չէ Արցախը պատկերացնել։ Առանց Արցախի Հայաստանը կարելի չէ պատկերացնել։ Մէկը միւսին հետ կապուած է։ Մի շղթայ է։ Այս տեսակ խնդիրներու մէջ մեզ շատ են մեղադրել։ «Ազգայնամոլութիւն» են ասում։ Բայց եթէ պատմութեան նայինք ամենահամաշխարհային ազգը մենք ենք։ Ամենահանդուրժողը մենք ենք։ Մենք նմանած ենք անոր որ, երբ օրինակ իր հարեւանը եկեր եւ հրամայած է այդ ցանկապատը մի քիչ ետեւ առնենք որովհետեւ զինք կը խանգարէ, մենք առանց գանգատի սուս ու բուս ետ ենք բերել ցանկապատը։ Ամէն մարդ կը կարծէ թէ մենք վախից ենք ետ բերել, բայց ո՛չ։ Յետոյ երբ ժամանակը եկել է նրանք հասկացել են թէ էս ցանկապատը որ ետ ենք բերել պարզապէս հանդուրժումով ենք ըրած։
Բայց հիմա այն ցանկապատը տեղը դնելու ժամանակն է։ Եւ մենք Արցախում մեր ցանկապատը դրել ենք արդէն։ Ոչ մէկը բարոյական իրաւունքը ունի մեզ ըսելու. «էս կամ էն շրջանը տուէք»։ Ասոնք քաղաքական սուտեր են։ Մենք արդէն վարժուած ենք այս բաներուն։ 15 տարի առաջ մի ատրպէյճանցի նախարար (որուն պապը երգիչ Պուլպուլօղլուն եղած է) ըսած էր թէ Ատրպէյճանի մշակոյթը չի զարգանար, որովհետեւ Շուշին իրենցը չէ։ Իրենք ինքզինքնին Շուշիի հոգեւոր տէրերը կը ներկայացնեն։ Բայց ծիծաղելի է իրենց այս պատկերացումը։ Իմ պապն էլ Շուշիից էր։ Այդ չի նշանակեր թէ եթէ ես 70 տարի Շուշիի մէջ չեմ կարողացած ապրիլ, որովհետեւ Ատրպէյճանին մաս կը կազմէր, ես պէտք է անգրագէտ մեծնայի կամ անմշակոյթ ապրէի։ Ընդ հակառակը ինծի համար Շուշին հպարտութիւն եւ յիշողութիւն կը զգացնէ։
Իսկ այդ հակասութիւնները, որ գոյութիւն ունին մեր եւ իրենց միջեւ շատ ծայրայեղութեամբ կը ներկայացուի իրենց կողմէ։ Շուշին կը սեպեն իրենց մայրաքաղաքը։ Մի քանի անգամ աղմուկ բարձրացուցին թէ Շուշիի մզկիթը քանդել, գերեզմանները պղծել ենք, բայց մեր պատկերագիր ալպոմին մէջ առաջին պատկերը մզկիթի պատկերն է։ Անկախ մեզանից առաջին պատկերը որ նկարած են 48 ժամուայ ընթացքին, մզկիթն է առաւօտեան ժամերուն։ Այն մզկիթը, որ արդէն ատրպէյճանական մզկիթ չէ, այլ պարսկական։ Բոլոր տապանաքարերը պարսկական են, ո՛չ մէկ բան փրցուած է։ Մի քար անգամ ինկած չէ։ Ընդ հակառակը Իրանէն մասնագէտներ են հրաւիրել եւ մզկիթը վերականգնում է նորոգութեան մէջ։ Նոյն ատեն նորոգութիւններ ալ կան պարսկական բաղնիքին մէջ… Խանի Աղջկայ Տունը որ կայ նաեւ նորոգութեան մէջ է։ Այսինքն մեր նպատակը այն է, թէ մարդը կամ իր քաղաքը իրաւունք չունի իր յիշողութիւնը կորսնցնելու։ Յիշողութիւնը կորսնցուցած քաղաքը վտանգաւոր է, նոյնը մարդը։ Պատկերացուր որ Պոլիսի մէջ այդ յիշողութեան շերտերը չլինէին։ Հայկական շերտեր, յունական, բիւզանդական… Ինքը Պոլիսը Պոլիս ըլլալէ կը դադրէր։ Որովհետեւ այդ քաղաքը օրկանիզմ մըն է, իր մշակոյթով եւ անցեալով։ Այսու հանդերձ այդ իմաստով մեր տպագրած պատկերագիր ալպոմը ուղղուած է նաեւ ապագային։ Ես վստահ եմ արդէն, թէ տպագրութեան երկրորդ օրը ան պատմութիւն կը դառնայ։ Նոյն ատեն Շուշիին նոր կենսագրութիւնը սկսել է իր նոր մարդկանցով։ Ըսեմ նաեւ թէ այսօր տնտեսական վիճակն ալ փայլուն չէ։ Այնքան զոհերէ վերջ, քաղաքը մեզի ասում է, թէ այդ յիշողութիւնը պէտք չէ որ կորսնցնենք։ Ու մնացած ճանապարհներուն, մնացած ինչ որ պատմութիւններ եղած են կապուած այդ քաղաքի մէջ ապրող միւս ազգութիւններու հետ, պէտք է վերականգնի եւ այդ քաղաքը հարստանայ։ Մենք միշտ Շուշին կը բաղդատենք Թիֆլիսի հետ։ Որովհետեւ պատմական օրերուն Թիֆլիս եւ նոյն ժամանակ Պոլիս իրենց բազմաշերտութեամբ մտաւորական, գաղութային եւ մշակութային կամուրջ մը կազմած են։ Յետոյ իրենց միացած է Շուշին նաեւ եւ այս ձեւով Անդրկովկասի մէջ երեքը միասին զարգացման, մշակութային եւ հոգեւոր կեդրոններ դարձած են։ Հետաքրքրական է թէ այդ շրջանին շատ քիչ խօսուած է Պաքուի մասին։ Քանի որ Պաքուն արդիւնաբերական (օլիկարխիկ) քաղաք եղած է։ Առեւտրական եւ դրամային կեդրոն։ Իսկ Թիֆլիսի, Պոլիսի եւ Շուշիի մէջ հոգեւոր կեանքն է ստեղծուած։ Ուրեմն երբ որ ես Շուշին Թիֆլիսի հետ համեմատում եմ չեմ սխալում։ Այդ մշակութային եւ հոգեւոր շրջանառութիւնը արեան շրջանառութեան նման է։ Որ մի տեղ կտրես, մահացու կացութիւն կը ստեղծես, իսկ եթէ վնաս չհասնի եւ բնական շրջանառութիւն ըլլայ, ամէն ինչ առողջ եւ ազնուական դուրս կու գայ։ Հիմա ալ մարդկութիւնը ազնուացնելու ճամբուն վրայ է։ Մենք ալ պէտք է ազնուանանք։ Այս դարը դժուար դար է։ Չար են պայմանները։ Ամէն առաւօտ արթննալով դուն տես աշխարհի չորս կողմ մարդիկ ինչեր են կատարել։ Բայց եթէ մի յենակէտ ունենաս, ապահով կը մնաս։ Այսպէսով մեր պատկերագիր ալպոմը յենակէտ մըն է եկող սերունդին համար։ Բարիանալու եւ ազնուանալու ուղերձ մըն է։ Փառք մեր ժողովուրդին, որ մեր դիմացինին միշտ տեղ տուեր ենք եւ գնահատեր ենք։ Ամէն ժողովուրդ ունի իր առաքելութիւնը։ Այդ էլ բան մըն է առաւել այս աշխարհին։ Եւ հոս հարկ է ըսելը թէ Շուշին մեր Երուսաղէմն է։ Անոր համար իբր հայրենակից քեզի «յաջորդ հանդիպում Երուսաղէմ» չեմ ըսեր, այլ «յաջորդ հանդիպում Շուշի»։
***
Այս զրոյցէն վերջ հինգ վայրկեաննոց դադարի ժամանակ բարեկամական կարճ զրոյց մը ունեցանք ես եւ Սպարտակը ու խօսեցանք մեր ընտանեկան արմատներու մասին։ Հետաքրքրական է թէ երկուքս էլ մեր պապերու քաղաքներուն մէջ չենք ծնած, բայց բնական ձեւով ինք ինքզինքը ղարաբաղցի կը համարէ եւ ես ինքզինքս տիգրանակերտցի։
ԿԵՐՄԱՆ ԱՒԱԳԵԱՆ- Քանի որ դուք երկուքդ բացուել էք, դու տիգրանակերտցի, Սպարտակը Շուշիից, ըսեմ թէ, ես էլ արմատներ ունեմ… Իմ հայրենի պատմական գիւղը Ատրպէյճանի Շեմահա գաւառի մէջ է, ուր 40-է աւելի հայկական գիւղեր եղած է։ Ժողովուրդը ստիպուել է ձգել եւ դուրս գալ։ Հիմա մեր ձեռքը չէ։ Ես չեմ կրնար երթալ պապիս կամ տատիս գերեզմանը։ Ինծի համար Շուշին Շեմահա դարձած է։ Քանի իմ հայրենիքը մեր ձեռը չէ, գնում եմ Շուշի նրա տեղը եւ այդպէս Շուշին իմաստալի է ինձ համար։ Տարիներ առաջ երբ որ ինծի կ՚առաջարկէին, որ մի ծրագիր պատրաստեմ Ղարաբաղի մասին ես կ՚ըսէի՝ «թողէք մտածեմ»։ Կարող չէի պատրաստել։ Յետոյ անդրադարձայ թէ ծրագիրը միայն Շուշի կրնայ ըլլալ։ Ղարաբաղը մեծ է։ Դժուար է ամբողջովին լուսանկարել։ Տասը տարի պէտք է ապրիս հոն, որ նկարես։ Բայց Շուշին փոքր է։ Գնալ դառնալը պարզ է։ Մէկ ուղին չորս ժամ է։ Բայց Սպարտակը եւ ես տասը ժամից գնացել ենք։ Քանի ամէն մէկ քայլափոխին կեցեր ենք, խմեր ենք եւ վայելեր ենք տեսարանները ու բնութիւնը։ Մենք որ գացեր ենք Ղարաբաղ, մի տեղ հաց ենք կերել, մի տեղ սուրճ ենք խմել, մի տեղ էլ ծխել ենք… Այսինքն վայելեր ենք։ Նա մանաւանդ որ այս նոր մաքուր ճանապարհը սարքած են։ Դրա համար Շուշի։ Որովհետեւ Ղարաբաղում շատ են նկարել, բայց դժուար է մի ալպոմ ձեռք բերել։ Նաեւ գիտես ես լուսանկարիչ եմ։ Մասնագիտութիւնս է, որ մինակ աշխատեմ։ Գործս մինակութիւն է։ Բայց ես ուզեցի Շուշին շատ մարդ վայելէ։ Դրա համար ես ասեցի «ես չնկարեմ»։ Ճահելները հրաւիրենք թող իրենք, ասենք թէ 48 ժամ, իրենք ոչ մի բանի մասին չմտածեն։ Մինակ նկարեն։ Մենք ամէն ինչ իրենց համար ապահովենք եւ իրենք աշխատեն։ Դժուար էր հաւաքել լուսանկարիչներու խումբը այս «Շուշի 48 Ժամ» ծրագրին համար։ Նայիր կան շատ լաւ լուսանկարիչներ… կան հոյակապներ…։ Բայց մեզի համար թեմա պէտք էր։ Թեմայի ծրագիր էր, եթէ թեմա չըլլար արդէն ես առանձին կարող էի նկարել։ Կարելի էր ես մինակ իմ անձնական գիրքը ընէի եւ միայն ես առանձին ուրախանայի։ Բայց ես կ՚ուզէի շատ մարդիկ ուրախանան… Շատ լուսանկարիչներ մասնակցեն, որպէսզի տարբեր հայեացքներ ձեռք բերենք։ Մենք մեր կողմից լուսանկարիչներու հետ հանդիպումներ ունեցանք Համազգայինի հովանաւորութեամբ։ Իրար հետ սուրճ խմեցինք, զրուցեցինք եւ արդէն շուտով պարզուեցաւ թէ որոշ մարդիկ հասկցած են, էս իրենց գործը չէ։ Իրենք թեմայով աշխատող չեն։ Թողեցին գացին առանց նեղանալու։ Իսկ մնացել են կարգ մը նուիրուած մարդիկ, որ ուզում են թեմայով աշխատիլ, իբր իրենց առաջին փորձ։ Ես տեսայ որ անոնք ոգեւորուած էին։ Ես դիմած էի արդէն այն մարդոց, որ կապուած չեն աշխատանքային բերումով։ Այսինքն աժանսի կամ խմբագիրի հանդէպ ոչ մի պարտականութիւն ունին։ Ես ուզեցի անոնք անկախ ըլլան։ Ազատ ըլլան իբր լուսանկարիչ եւ աշխատին Համազգայինի հետ ձեռք ձեռքի։ Կարեւոր էր, որ ոչ մէկ ուրիշ կազմակերպութեան հետ պայմանագիր ունենան։ Մեր պայմանագիրը միայն կարեւոր էր, էն էլ մի ալպոմ ստեղծել էր։ Մեզի պէտք էր անձ մը որ ինքը երթայ Շուշի եւ չմտածէ ի՞նչ ընեմ մամուլի կամ ուրիշ խմբագրի համար։ Ինքը միայն աշխատի էս գիրքի վրայ եւ նկարէ Շուշի քաղաքի 48 ժամուայ կեանքը։ Մարդկանց կեանքը եւ ուրիշ ոչինչ։ Ինչ կը տեսնես կը նկարես։ Վերջին օրը, երթալէն առաջ ես անակնկալ մը ըրի եւ Թիֆլիսէն երկու մեծ լուսանկարիչ հրաւիրեցի։ Մէկը Եուրի Մեխիթով (հայ է, բայց Վրաստան կ՚ապրի եւ Փարաճանովի լուսանկարիչն էր) եւ Մայա Տէյսածէ։
Այս երկուքը մեր ծրագրին միացան եւ հրաշք եղաւ։ Եուրին արդէն դասականացած է։ Հռչակաւոր է իր Փարիզի եւ համաշխարհային ցուցահանդէսներով։ Թէ մենք ալպոմին վրայ աշխատեցանք եւ թէ իրեն պէս վարպետի մը հետ շփում ունեցանք։ Կարծես բարձր մակարդակի վարպետի մը աշխատանոցի մէջ գտանք ինքզինքնիս։ Տղաքը հաստատ սորվեցան Եուրիէն։ Ես օրինակ Եուրիէն տարիներ առաջ մէկ բան սորված եմ, այդ ալ ան է թէ իբր լուսանկարիչ թեթեւ պէտք է ըլլաս… Թեթեւ։ Մարդու գլխուն պէտք չէ որ նստիս եւ ըսես. «ես անպայման պէտք է նկարեմ»։ Պէտք է մարդը ուզենայ։ Ես ասիկա Եուրիէն սորված եմ… Յոյսով եմ որ մեր երեխէքը նմանապէս սորվեցան եւ բնաւ չըսին «Ա՜յ մարդ էսպէս կանգնի, էնպէս կանգնի»։
Հիմա արդէն այս գիրքը տեսած եմ եւ ճիշդը չէի կրնար բնաւ պատկերացնել որքան յաջող ալպոմ կարելի էր ըլլալ։ Բոլոր պատկերները դրուած են ոչ իբր նիւթ, այլ կայ ժամանակաշղթայ։ Արդէն թուայնացած նկարչութիւնով կարելի է տեսնել թուական, ժամ եւ րոպէ, թէ երբ է նկարուած մի պատկեր։ Իրար ետեւէն շարած ենք պատկերները։ Մենք կարող չենք այս շարքը փոխելու։ Օրինակ առաջին նկարը մզկիթի նկարն է լուսաբացին։ Ուրեմն բոլոր պատկերները կապուած են զիրար հետ մէկ պայմանով՝ «Ժամանակ»։ Որովհետեւ ժամանակը այնքան ուժեղ բան մըն է որ, ուզես եղիր նախագահ, նախարար կամ մի պարզ մարդ, ամէնն ալ հաւասար են ժամանակի առջեւ։
Շուշիի մէջ կայ Նարեկացի Գեղարուեստի Ինստիտուտը, որ Նիւ Եորքէն Նարեկ Յարութիւնեանը հաստատած է։ Այս ինստիտուտի տղաքը մեր լուսանկարիչներուն շատ օգնեցին։ Իբր առաջնորդ աշխատեցան։ Տարին, բերին, տեղեր ցոյց տուին եւ այլ, եւ այլն։ Բայց լուսանկարիչները առանձին աշխատեցան։ Եթէ ատեն ատեն երկու լուսանկարիչ նոյն տեղը գտնուած ըլլալու էին անոնց թելադրած ենք, թէ մինակ եւ իրարմէ հեռու աշխատին։
10 լուսանկարիչ մասնակցեցան։ Արման Չեթերեանն ալ մասնակցեցաւ։ Նա արդէն երաժիշտ եւ նկարիչ է ու գիտէք արդէն 20 տարիէ աւելի բանակում նկարել է։ Ան մեծ եւ յարգուած վարպետներէն մէկն է։ Ուրեմն լաւ տեսայ, որ ինքն ալ հոն ըլլայ իբր ներշնչում եւ օրինակ մեր լուսանկարիչներուն։ Ես մամայութիւն կամ պապայութիւն չեմ կրնար ընել մեր երիտասարդներուն։ Լաւ է որ Արմէնը հոն էր։ Մեր ճահելներուն օրինակ դարձաւ։ Մէկ բան ըսեմ մեր լուսանկարիչներուն հալալ ըլլայ, իմ չսպասածիս չափ հոյակապ պատկերներ ստեղծած են։
Մօտաւորապէս 300 GB-ի չափ լուսանկար մէջտեղ եկաւ։ Գրեթէ մէկ շաբաթ ես առանձին այս լուսանկարներով զբաղած եղայ։ Կարեւորագոյնը Շուշիի կեանքն էր, իբր պայման։ Միայն մարդոց կեանքը չէ։ Կան տեսարաններ, ծաղիկներ, շէնքեր, թիթեռնիկներ եւ այլ, եւ այլն։ Բազմաթիւ գեղարուեստական պատկերներ կային, որ չգործածեցինք։ Անոնք կարելի ուրիշ ատեն, ուրիշ թեմայով ցուցահանդէս մը ըլլալ։ Կարեւորը այն է թէ կան շատ շատ պարզ նկարներ, պարզ ձեւով քաշուած։ Նախնական չըսեմ, բայց օրինակ մի պարզ մարդ, իր պարզ դէմքով եւ նայուածքով։ Այս ծրագիրը վաղը, երբ Հայաստան եւս սփիւռք տեսնուի մարդիկ կարող պիտի ըլլան ըսելու. «սա մարդն է, որ հոն կ՚ապրի»։
Առաջին բացումը գիրքի հարկ է որ Շուշիին մէջ ըլլայ։ Շուշիէն վերջ Երեւան եւ Թիֆլիս։ Եւ վերջէն այլեւս մարդիկ իրենք իրենց եթէ հետաքրքրուած են կրնան ուրիշ տեղեր տանին գիրքը։ Միայն նորէն ըսեմ թէ այս ծրագիր գիրքը յատուկ է, քանի ժամանակի տեւողութիւնը ամենակարեւորն է։ Խմբագիրը կամ ձեւաւորողը ամէն մէկ գիրքի համար կարեւոր որոշումներ կու տան, թէ ինչ պատկերներով պէտք է կազմուի գիրքը։ Բայց այս գիրքին մէջ «ժամանակ»ը այդ ալ Շուշիի «ժամանակ»ը ամէն ինչ կը որոշէ։ Օրինակ մի մարդ կայ արշալոյսին փողոցում, այդ ժամանակն է որ կը որոշէ։ Այդ ժամուն, այդ օր, այդ մարդը, այդ փողոցին մէջ եղած է։ Այս մի քաղաքի կեանքին տրոփիւնն է։ Շուշիի տրոփիւնն է։ Շուշին է մեզ թելադրում։
