26 Օգոստոս 1896-ին ՀՅԴ-ի խումբ մը կամաւորներ աղմկայարոյց գործողութիւն մը իրականացնելու հեռանկարով գրաւեցին Ղալաթիոյ մէջ գտնուող Պանք Օթթոմանի շէնը։ Կարելի է ըսել որ գործողութեան յաջողած միակ փուլը այդ գրաւման ընթացքն էր։ Ապա այս գործողութիւնը Պոլսոյ հայութեան համար վերածուեցաւ վրիժառութեան բնոյթով զանգուածային սպանութիւններու հոսանքի մը։ Դրամատունը գրաւող խումբէն Գարեգին Փասթըրմաճեան եղելութիւնը կը բնութագրէ հետեւեալ կերպով՝ «Թէ սպառած էր զինամթերքը եւ թէ լսած էինք Պոլսոյ փողոցներուն մէջ պատահածներու մասին։ Կոտորածները դադրեցնելու համար որոշեցինք գրաւումին վերջ տալ»։ Այդ հանգրուանին արեւմտեան երկիրներու դեսպաններ արդէն բանակցութիւններու մէջ են կառավարութեան շրջանակներուն հետ եւ զանոնք կը համոզեն 17 գործիչներու առանց ձերբակալուելու երկրէն հեռանալուն մասին։ Դաշնակցական գործիչները ֆրանսական նաւով մը փոխադրուեցան Մարսէլ, սակայն սպանդները շարունակուեցան բազմահազար հայոց կեանքերը խլելով։
Պողազիչի Համալսարանի Պատմութեան Բաժնի դասախօսներէն Էթհեմ Էլտեմ կատարուած գործողութեան մանրամասնութիւնները լաւագոյնս նկարագրող գիտնական մըն է, որու հետ խօսեցանք դէպքի ծալքերու եւ անոր հեղինակներուն մասին։
ԷՄՐԷ ՃԱՆ ՏԱՂԼԸՕՂԼՈՒ
misakmanusyan@gmail.com
Էմրէ Ճան Տաղլըօղլու- Կ՚երեւի տեղին պիտի ըլլայ նախ քննարկել այս գործողութեան տեղի տուող ընդհանուր տեսարանը։ Որովհետեւ դէպքը մինչեւ այսօր, այդ տեսարանը առանց նկատի ունենալու կամ հերոսապատում մը ըլլալով նկարագրուեցաւ, կամ ալ դաւադրութիւն մը։ Ուրեմն ինչո՞ւ համար նման գործողութիւն մը կատարուեցաւ։
Էթհեմ Էլտեմ- Իրականութեան մէջ պէտք է խօսինք իրարու զօդուած քանի մը ազդակներու մասին։ Անոնցմէ առաջինը եւ գլխաւորը «հայկական խնդիր» անուանումով ծանօթ երեւոյթն է, որ օրակարգի եկած է 1878-ի Պեռլինի վեհաժողովէն ետք, յատկապէս նիւթ ունենալով հայաբնակ վեց նահանգներու պայմանները։ Հայոց կողմէ հետզհետէ ծաւալող հաւասարութեան, ինքնավարութեան նոյնիսկ անկախութեան պահանջները եւ յոյսերը, իսկ փոխադարձաբար անոնց դէմ գոյացած հակազդեցութիւնը եւ որոնումները։ Այս բոլորին վրայ աւելցնենք ժամանակի գերպետութիւններու երկչոտ նախաձեռնութիւնները։ Այդ գերտէրութիւններն են՝ Անգլիա, Ֆրանսա, Գերմանիա եւ Ռուսիա։ Այդ երկչոտութիւնը կարծես թէ ամենամեծ փորձանքներու տեղի տուող ազդակն եղած է։ Երկրորդ գործօնը այս ընթացքին 1890-ական թիւերէն սկսեալ հետզհետէ աւելի սրուած երեւոյթ մը պարզելն է։ 1889-ին Մուսա Պեկի դէպքը, 1894-ին Սասունի կոտորածները, կ՚ապացուցեն թէ երկու կողմն ալ այլեւս պատրաստ են աւելի վճռակամ քայլերու։ Հայկական կողմը յեղափոխական կոմիտէներու միջոցաւ ազգային գիտակցութիւնը կը բարձրացնէր, իսկ միւս կողմը՝ պետութիւնը Համիտ Բ.-ի որոշումներուն հիման վրայ կը որդեգրէր աւելի կարծր ու անզիջող զինուորական եւ ժողովուրդին ալ մասնակցութեամբ ապահովուած բռնութեան միջոցներ։ Վերջապէս որպէս վերջին գործօն նշենք 1895 եւ 96-ին Իսթանպուլին մէջ ծագած ապստամբութեան ու բռնութեան հոլովոյթը։ Այս կը նշանակէ որ հայ ՀՅԴ-ները պետութեան կեդրոնին մէջ գործողութիւններու դիմելով պիտի փորձեն Եւրոպական երկիրներու ուշադրութիւնը հրահրել եւ Օսմանեան կառավարութեան խոստացած բարեկարգումներուն համար ճնշում բանեցնել։ 1896-ի գրաւումը այս զարգացումներու լոյսին տակ դիտելը իրաւացի պիտի ըլլայ։ Այստեղ կարեւոր է նաեւ Օսմանեան Դրամատան դիրքը։ Ան թէ պետութեան մէկ հաստատութիւնն է եւ թէ միւս կողմէն հիմնուած է Անգլիական եւ Ֆրանսական դրամագլուխով։ Իսթանպուլի մէջ զուգահեռ ժամանակներու մէջ քանի մը գործողութիւններ նախատեսուած, բայց անոնցմէ միայն Պանք Օթթոմանի օրինակը իրականացած է։ Այս առումով ալ պէտք է դիտել համաշխարհային պատմութեան մէջ քաղաքական սակարկութեան ուղղեալ ահաբեկչական դէպքերու առաջին օրինակը։
Է.Ճ.Տ.-Իսկ ի՞նչ եղած է անգլիացի, ֆրանսացի կամ ռուս դիւանագէտներու այս դէպքին մէջ ունեցած դերակատարութիւնը։
Է.Է.-Մեր մօտ աւանդական մերձեցում մըն է ամէն դէպքի ետին Եւրոպական պետութիւններու մասնակցութիւնը տեսնել։ Թէեւ բազմաթիւ դէպքերու համար այս երեւոյթը իրողութիւն մըն է նաեւ։ Այս ալ կը դժուարացնէ խնդրին յստակացումը։ Ճիշդ է որ 1896-ին Եւրոպական պետութիւնները իրենց դեսպաններու միջոցաւ կարեւոր դերակատարութիւն մը ունեցած են։ Բայց իրաւացի չէ դէպքի գործադրումը անոնց վերագրել։ Եւրոպական պետութիւնները այդ տարիներուն ահաբեկչութեան դէմ շատ զգոյշ էին եւ կը մնային պաշտպանութեան դիրքին մէջ։ Մնաց որ Պանք Օթթոմանը իրենց շահերը ներկայացնող հաստատութիւն մը ըլլալով դէպքը քիչ մըն ալ իրենց դէմ բնոյթ կը կրէր։ Հետեւաբար գերպետութիւնները փորձեցին պատահածը նուազագոյն վնասով աւարտին բերել եւ այդ միտումով ալ միջնորդ դարձան գործիչներու ու պետութեան միջեւ։ Իրականութեան մէջ պէտք չէ մոռնանք որ Եւրոպայի պետութիւնները հայկական խնդրի մէջ միշտ վիճելի դիրք մը ունեցան։ ԺԹ. դարուն Օսմանեան Կայսրութեան իշխանութեան դէմ գոյացած Յունաստանի, Լիբանանի, Պուլկարիոյ օրինակներուն հետ բաղդատելով հայերուն տրուած խոստումները ընդհանրապէս չիրականացան եւ մնացին չոր խոստումի մը սահմաններուն մէջ։ Իբր հետեւանք այս ժողովրդին դէմ գործադրուած բռնութեան դէմ դիտողի դերին մէջ մնացին։ Անշուշտ այս երեւոյթը երբեք չի նուազացներ Օսմանեան Կայսրութեան պատասխանատուութիւնը։
Է.Ճ.Տ.-Գրաւման ընթացքին եւ յաջորդող շրջանին Պոլսոյ մէջ բռնութեան ալիք մը գոյացաւ։ Պետական աղբիւրները այդ ալիքը կը նկարագրեն «փոխադարձ բախումներ» կամ ալ «հայոց գրգռութիւններու դէմ մահմետականներու հակազդեցութիւնը»։ Բայց իրականութեան մէջ ի՞նչ է այդ երեսուն ժամերու ընթացքին պատահածը։
Է.Է.-Այս շատ կարեւոր կէտ մըն է։ Եթէ խնդիրը դիտենք որպէս ճգնաժամ, այդ ճգնաժամը աւարտած է դեսպանատուներու միջնորդութեամբ։ Պետութիւնը իր դէմ գործադրուած այս յարձակումի դերակատարներէն ոմանք սպաննած, այդ միջոցին ինք ալ զոհեր տուած եւ վերջապէս բանակցութիւններու աւարտին երկիրը լքելու պայմանաւ անոնց ազատութիւն շնորհած է։ Կրնաք այս արդիւնքին համակերպիլ կամ մերժել, բայց գոյացած յստակ պատկերը այս է։ Սակայն կայ զուգահեռ զարգացում մը եւս՝ որն է դէպքի պահուն ու դէպքէ ետք մօտաւորապէս երկու օր պոլսոհայոց սարսափելի սպանութեան մը զոհ երթալու երեւոյթը է։ Օսմանեան եւ թրքական աղբիւրները դէպքերու մեկնարկումը կը վերագրեն կատարուածներու դէմ մահմետականներու հակազդեցութիւնը ըլլալով։ Մինչդեռ խնդիրը բոլորովին տարբեր է։ Նոյնիսկ եթէ բախումներ պատահած են պետութիւնը դիւրաւ յաջողած է այդ բախումները կասեցնելու։ Իրականութեան մէջ կատարուածը բնութագրելու համար աւելի տեղին պիտի ըլլայ հայոց դէմ որս կազմակերպելու վարկածը։ Թաղերու մէջ, փողոցներու վրայ անզէն հայեր դաժան ծեծի կը մատնուին ու կը սպաննուին։ Դէպքերը կը շարունակեն մօտաւորապէս 30 ժամ եւ յանկարծակիօրէն կը դադրին։ Անշուշտ այստեղ ունինք իրարու հակասող տուեալներ։ Հայկական եւ Եւրոպական աղբիւրները կը խօսին շուրջ 8 հազար անմեղ զոհերու մասին։ Մինչ թրքական աղբիւրները առանց թուանշան յիշելու կը պատմեն բազմաթիւ մահմետականներու հայոց կողմէ սպաննուելու երեւոյթը։ Գիտնալով որ կողմերը դէպքը խեղաթիւրելու համար բաւական պատճառներ ունին եւ այդ հակասութիւններու մէջ դիւրին չէ իրողութեան հասնիլ ես որոշեցի լոկ օսմանեան աղբիւրներէ օգտուելով կատարուածին կոտորած մը ըլլալը ապացուցելու։ Ժամանակի Ապահովութեան Նախարար Հիւսէյին Նազըմ Փաշայի հրատարակուած փաստաթուղթերու համաձայն մօտ 1,000 հայեր եւ 30-ի շուրջ ալ մահմետականներ մահացած էին, իսկ 116 հայեր եւ 72 մահմետականներ ալ վիրաւորուած։ Լոկ թուանշանները անգամ կատարուածին կոտորած մը ըլլալը կ՚ապացուցէին։ Նազըմ Փաշայի վկայութիւնը հիւսուած է հայերը մեղադրելու եւ մահմետականները արդարացնելու հիման վրայ։
Է.Ճ.Տ.- Բաւական վիճելի նիւթ մըն է Համիտ Բ.-ի այս կոտորածներու մէջ ունեցած դերակատարութիւնը։ Այս մասին ի՞նչ կը խորհիք։
Է.Է.- Դէպքին կոտորած մը ըլլալը ուրացած չըլլանք իսկ, պատահածը պիտի դիտենք ժողովուրդի անզսպելիօրէն այս դէպքերը կատարելը։ Այսինքն ընդունելի կամ արդար չգտնենք խնդիրը պիտի դիտենք որպէս դժբախտ պատահար, փորձանք մը որ անկարելի է կանխել։ Հայ ժողովուրդին դէմ պատահած բազմաթիւ խնդիրները այս կաղապարով նկարագրուած են եւ մինչեւ օրս ալ այդպէս կը շարունակուի։ Անշուշտ այս վարկածը կարելի չէ ամբողջութեամբ մերժել։ Եթէ հասարակ ժողովուրդը նման դէպքի մը միջամուխ կ՚ըլլայ, կրնանք ենթադրել որ իրականութեան կամ արդարութեան բաժին մը ունի։ Խնդիրը միայն զանգուածային ոճրագործութեամբ կամ թալանով բացատրելը անբաւարար պիտի մնայ։ Սակայն այս հաստատումը ունի կաղացող կողմեր։ Նախ կ՚անտեսուի ժողովուրդի այս ատելութեան եւ բռնութեան ետին պետութեան կամ այլ շրջանակներուն գրգռիչ դերը։ Երկրորդ, այս տեսակ հաստատում մը կրնայ վայրագութիւնը արդարացնող եւ օրինականացնող տպաւորութիւն մը գոյացնել որ, բարոյական առումով անընդունելի է։ Երրորդ, զանգուածներուն նման խելագարութեան դէմ պետութեան միջամտելու դժկամութիւնը ընդունիլ։ Պանք Օթթոմանի դէպքի շրջագծով միայն երրորդին հպիլ կ՚ուզեմ։ 1896-ին, այսինքն Համիտեան բռնատիրութեան ամենահզօր շրջանին, մայրաքաղաքի մէջ նուազագոյն 1,000 մարդկանց լախտերով կամ այլ միջոցներով սպանութիւնը կանխել կարելի չէ՞ր։ Կրնա՞նք հաւատալ թէ Վեհափառ Արքայի լրտեսներու, ոստիկաններու, զինուորներու բանակը անզօր մնացած ըլլայ Պեշիկթաշի, Փերայի, Սկիւտարի, Խասգիւղի, Ղալաթիոյ մէջ օր ցերեկով գործադրուած այս մարդասպանութիւններու դիմաց։ Այս պայմաններու տակ յայտնուող իրողութիւնը բաւականին մտահոգիչ է։ Եթէ այս բռնութիւնները չեն կանխուած, պատճառը անճարակութիւն չէ այլ դժկամութիւն։ Եւրոպական աղբիւրներու վկայութիւնը աւելի սարսափելի է։ Ամբոխի ձեռքի լախտերը բաժնուած էին ոստիկանատուներէն։ Նոյնիսկ տեղ առ տեղ ոստիկաններն ալ մասնակցած են յարձակումներուն։ Անշուշտ այս բոլորը Հիւսէյին Նազըմ Փաշայի կամ պետական արխիւներու փաստաթուղթերով ստուգել կարելի չէ։ Հետեւաբար դէպքերը Համիտի կողմէ հայերու ճնշելու նպատակով գործադրուած պետական ահաբեկչութիւն մը ըլլալու հաւանականութիւնը կը ներկայացնէ։ Ինչպէս գաւառներու մէջ Պոլիս ալ Համիտեան բռնատիրութիւնը հայոց ինքնավարութեան պահանջները այս միջոցներով կանխել ուզած է։ Յայտնի է թէ նման ռազմավարութիւն մը ի վերջոյ պիտի հանգէր «կամ մենք, կամ անոնք» պնդումին։ Անշուշտ ասիկա վարկած մըն է։ Անիմաստ է Համիտի այս քաղաքականութիւնը յստակօրէն ապացուցող փաստաթուղթ մը գտնելու յոյսը։ Բայց դէպքերու զարգացումը եւ շրջանի առկայ փաստաթուղթերը քննելով նման եզրակացութեան մը հասնիլը բաւական տրամաբանական կը թուի։
Է.Ճ.Տ.- Վերջին շրջաններու պատմագրութիւնը յատկապէս ալ Արմէն Կարօի վերագրուած «կեանքի կորուստը որքան շատ ըլլայ այնքան կը նպաստէ մեր դատին» խօսքերէն մեկնելով աւելի յաճախ կը կրկնէ հայ յեղափոխականներու արտերկրի միջամտութիւնը ապահովելու համար արիւնոտ ծրագիրներ մշակելու վարկածին։ Դուք այս մասին ի՞նչ կը խորհիք։
Է.Է.-Խնդիրները սեւ ու սպիտակ նկարագրելը միայն թրքական պատմագրութեան յատուկ երեւոյթ մը չէ։ Մանաւանդ ալ հասարակած եզրի մը վրայ համաձայնութեան մը չեկած խնդիրներու մէջ ծայրայեղութիւնները անխուսափելի են։ Այս առումով ալ հայ յեղափոխականներու իրենց գործունէութեան հետեւանքով արիւն հոսեցնելը կամ գոնէ հոսած արիւնէն ակնկալութիւններ ունենալու պնդումը այս տեսակի պատմագրութեան մը վառ օրինակը պէտք է համարել։ Մինչդեռ պատմական ճշմարտութիւնը շատ աւելի բարդ ու պղտոր է։ Խիստ հաւանական է որ հայ կամաւորները կարծուածէն աւելի շահութաբեր մերձեցումով մը մօտեցած են իրենց գործողութեան։ Շէնք մը գրաւելով, եթէ պահանջուածը չիրականանայ այդ շէնքը պայթեցնելու սպառնալիքին աւելի ետք ապահովութեան պայմաններու մէջ երկիրը լքելու յօժարիլը որոշ ճկնութեան մը ապացոյցն է։ Բայց միւս կողմէ եթէ կոտորած մը ապրուեցաւ այդ պատահածին պատասխանատուութիւնը դէպքը իրականացնողներէն հանել եւ իրենց արարքով տեղի տուողներուն բեռցնելը ո՞րքան արդար է։ Խնդիրը վերջ ի վերջոյ կու գայ պատմութեան քաղաքականութենէն անկախ ըլլալու կամ չըլլալու երկընտարնքին կը փաթթուի։ Անկողմնակալ եւ իրաւացի ուսումնասիրութեան հետեւանքով գոյացած արդիւնքը կրնայ այս կամ, այն կողմի կամ նոյնիսկ երբեմն երկու կողմին ալ ձեռնտու չըլլալ։ Հետեւաբար որքան ատեն որ քաղաքական քաշքշուքը կը շարունակուի այսպէս կարծր, սուր, սեւ ու սպիտակ, եղաւ կամ չեղաւ ի նման արդիւնքները անխուսափելի պիտի ըլլան։ Բայց ըսեմ որ այս առումով ալ շատ կարեւոր զարգացումի մը ազդանշանները երեւիլ սկսած են։ Նման կաղապարուած տրամաբանութենէն ձերբազատուելով պատմութիւնը գիտական շրջանակի մը մէջ ուսումնասիրել ուզող նոր սերունդի մը պատրաստուած գալուստը ուրախութեամբ կը տեսնեմ։
