Լուսանկարիչ Մուրատ Էզէր մօտ անցեալին ճամբորդեց դէպի Սեբաստիոյ Զարա գաւա ռը։ Շրջեցաւ անցեալի հայկական թաղամասի փողոցներուն մէջ, լուսանկարեց եւ հին օրերու մասին զրուցեց տեղացիներուն հետ։ Հանդիպեցաւ 90-ամեայ Քազիմէ Իւսթիւնի, որուն հետ մտերմացաւ եւ շուրջիններուն «մի՛ խօսին, մի՛ պատմէր» ազդարարութիւնները մէկդի շպրտելով բազմաթիւ վկայութիւններ հաւաքեց Զարայի հայկական դիմագիծէն։
ՄՈՒՐԱՏ ԷԶԷՐ
14ժամ հանրաշարժով ճամբորդելէ ետք հասայ Սեբաստիոյ Զարա գաւառը։ Դիւրաւ գտայ Նոր Զարա կոչուած վայրին մէջ հին հայկական թաղամասը։ Հրաշքի նման միայարկ կամ երկյարկանի տուներէն մօտաւորապէս 20-ը յաջողած էին կանգուն մնալ։ Հանդիպեցայ փլատակներու, որոնք խիստ հաւանաբար հին հայկական եկեղեցիներու կամ դպրոցներու մնացորդացն էին։ Սկսայ մի առ մի լուսանկարել, երբեմն վիտէոյի դրութեամբ նկարահանումներ ալ կատարեցի։ Այդ պահուն հին, բաւական հին շէնքի մը մուտքին պատահմամբ նկատեցի զինք։ Բաւական տարեց կ՚երեւէր այս պառաւը եւ խորշոմած դէմքը կ՚ապացուցէր թէ պատմութեան ինչ-ինչ ապրումներու ականատես եղած է։ Բարեւեցի։ Արտօնութիւն ուզեցի զինք նկարելու համար։ Դիւրաւ համակերպեցաւ։ Պատմութեան կենդանի վկայութիւն մըն էր իր պատմածները։ Սակայն մեր զրոյցի պահուն ուժգին ձայն մը միջամտեց։ Տեղական տարազներով եւ միջին տարիքով կին մըն էր։ «Հոս եկուր» կը գոռար։ «Հոս եկուր, ի՞նչ կը հարցնես, ի՞նչ լսել կ՚ուզես»։ Քազիմէ նոյն ուժգնութեամբ պատասխանեց «իմ հիւրն է, Իսթանպուլէն եկած է դուն հոս եկուր»։ Կինը այս վճռակամ պատասխանը լսելով ետ դարձաւ ու անհետացաւ։ Պառաւը առաջարկեց թէյով հիւրասիրել, բայց ես մերժեցի։ Խուսափեցայ ձանձրութիւն տալէ։ Պատմեց որ երկու օր առաջ դրան շեմին ինկած է եւ մէջքը ցաւցուցած։ «Շատ ցաւեցաւ» կը պատմէր։ «Սրսկումներով է որ ոտքի կրնամ կենալ»։ Այդ պահուն նկատեցի 60 տարեկանի սահմանումով մարդ մը, որ թէ գաճ կը ծեփէր եւ թէ կը հետեւէր մեր զրոյցին։ Յանկարծ ան ալ միջամտեց ըսելով՝ «Մօրքուր ո՞վ է որ ամէն բան կը պատմեց իրեն։ Կը ճանչնա՞ս զինք։ Հապա եթէ լրագրող է ինչո՞ւ կը պատմես ամէն ինչ»։ Պառաւը ջղայնացաւ «Իսթանպուլէն իմ հիւրս է» պատասխանեց։ Բոլորս գիտցածներս պիտի պատմեմ իրեն։ Որմէ՞ պիտի վախնամ որ»։ Զգացուած էի։ Դժուարացայ արցունքներս զսպելու։
Այս շրջագայութեան ընթացքին առիթը ունեցայ Զարայի հայկական թաղամասի ընդարձակ պարտէզներով շրջուած փայտաշէն կամ քարկիր սեփական տուները նկարելու։ Անոնցմէ մէկը որպէս կառավարութեան շէնք գործածուած էր մինչեւ 1960-ական տարեթիւերը։ Զարայէն ետք ուղղուեցայ դէպի Սեբաստիա, Քարքըն գիւղը։ Այստեղ այցելեցի 80 ամեայ Ապտուզլլահ Գարամուքը։ Վաղեմի բարեկամ մըն է ան, որուն հետ եօթը տարիներ միատեղ աշխատած ենք Թագւոր Կիւլերեիւզի աշխատանոցի մէջ։ Ծերացած է։ Բոլորած է 80 տարեկանը։ Շաքարախտի պատճառաւ աչքերը չեն զօրեր։ Գրեթէ անկողնի կը ծառայէ։ Մինչդեռ անցեալին եղած էր նշանաւոր ըմբշամարտիկ մը, որը կարելի չէր եղած զգետնել բովանդակ Սեբաստիոյ մէջ։ Երկու գիշեր մնացի իր տանը, բայց այսօր պատմել ուզածս Քազիմէ պառաւի հետ մեր զրոյցն է։
-Ողջոյն, կրնամ ձեզ ճանչնալ, ի՞նչ է ձեր անունը։
-Անունս Քազիմէ է, Քազիմէ Իւսթիւն։
-Անցեալին հայ դրացիներ ունեցա՞ծ էք։ Կը յիշէ՞ք իրենց անունները։
-Դերձակ Առաքելը կը յիշեմ։ Հարսին անունը Մանուշ։ Յետոյ Միսակը, Կարապետը, Պայծառը։ Այս փողոցը ամբողջութեամբ հայեր կը բնակէին։ Հին Զարան է այս։ Նոր Զարան ներքեւն է։
-Իսկ ինչպէ՞ս էր հայոց հետ ձեր հարեւանութիւնը։
-Հայերը շատ լաւն էին։ Կը յիշեմ Խտրելլեզի տօնը։ Հայեր զիրար կը թրջէին։ Յետոյ ուլունքներ կը բաժնէին։ Մանկութիւնս իրենց հետ անցած է։ Բոլորն ալ կարգին մարդիկ էին։ Բանջարանոցներ ունէինք։
-Ուրիշ ի՞նչ գործերով կը զբաղէին հայերը։
-Երկաթագործ էին, կլայագործ ամէն արուեստի վարպետն էին։ Ամէն գործ կու գար իրենց ձեռքէն։
-Իսկ ե՞րբ գաղթեցին։
-Շատ շատ տարիներ առաջ։ Ես այն ատեն տասը տարեկան երախայ էի։ Ես այստեղ ծնած եմ, հոս ապրած եւ որոշած եմ նաեւ հոս մեռնիլ։ Այս տունը իմ մօրաքրոջս տունն էր։ Զաւակ չէր ունեցած։ Հօրս ձեռքէն առաւ զիս եւ ինք մեծցուց։ Ազիմէ էր մօրաքրոջս անունը։ Դպրոց չեմ գացած։ Արդէն դպրոց չկար որ։ Մանկութիւնս խաղերով անցաւ։ Գնդակով, քարեգնդիկով։ Հայրս հողագործ էր, մայրս ալ տնական գործերով կը զբաղէր։ Աղքատ էինք։ 16 տարեկանիս ամուսնացայ։ Ամուսինս չեմ սիրած եւ շուտով բաժնուած։ Շատ գեղեցիկ էի այն ատեն երկար մազեր ունէի մինչեւ մէջքս կը հասնէր։ Մարդ մը սիրեցի, բայց ան ալ գինեմոլ էր։ Քաղցկեղէ վարակուեցաւ եւ շուտով մահացաւ։ Անկէ ետք չեմ ամուսնացած։ Երկու որդիներ ունիմ։ Մէկը Անթալիա կ՚ապրի։ Էրտողանի հիւրանոցի կողքին հիւրանոց մը ունի, բայց ինծի տէր չի կանգնիր։ Մէկն ալ Պոլիս է։
-Ինչե՞ր կը պատմես հայ հարեւաններուդ մասին։
-Նստիր որ քեզի թէյ մը պատրաստեմ։ Այսպէս չըլլար։ Երկաթագործ էին։ Կլայագործ, պայտար, փռապան, դերձակ, պարտիզպան։ Բոլոր արհեստներուն կը տիրապետէին։ Շատ հարուստ էին հայերը։ Ինծի ալ շատ կը սիրէին։ Ահաքին հայ ընկերներ ունէի։ Կարապետը, Նշանը, Պայծառը, Բագրատը, Մանուշը, բոլորն ալ մահացան։ Փռապան Պայծառը երեք աղջիկներ ունէր։ Աղջիկները շատ գեղեցիկ էին։ Տեսաւ որ թուրքերը պիտի փախցնեն գաղթեց Իսթանպուլ։ Քազանճըներու ընտանիքը շատ հարուստ էր, շատ աշխատասէր։ Ամբողջ գիւղը կը կերակրէին։ Մենք ալ օգտուած ենք իրենց սեղանէն։ Գացին, ժամանակը շրջեցաւ ալ ոչ մէկ բան նշանակութիւն ունի։
-Թաղին մէջ եկեղեցի կա՞ր։
-Կար։ Սա ներքեւի տան տեղն էր, փլեցին։ Ես փոքր էի այն ժամանակ մէյ մալ տեսանք որ փլեր են։ Յանկարծ փսփսալով կը յայտնէ «թուրքերը եկեղեցիի արժէքաւոր իրերը կողոպտեցին։ Ես մանուկ էի»։
-Իսկ հայերը որ գաղթեցին դուք տխրեցա՞ք։
-Հայերը լաւն էին։ Լացինք, ողբացինք իրենց ետեւէն։ Կառավարութիւնը հրահանգեց ու Իսթանպուլ գացին։ Ապա լսեցինք որ հոն ալ լաւ են։ Գործ սարքեր են, խանութ բացեր հարստացեր են կրկին։
-Կուզէի՞ր որ հայերը հիմա ալ հոս ապրեն։
-Եթէ հայերը հոս մնային այստեղները այսպէս անապատ կ՚ըլլա՞ր։
Շրջագայութիւն հայաստանի մէջ
Կը շարունակեմ քաղաքի փողոցներուն մէջ շրջիլ եւ լուսանկարել։ Թաղեցիներէն մէկը կը մօտենայ Հասան Եըլտըզ է անունը։ Ան պատմելիքներ ունի։ «Սա Եէնի Ճամիի թաղամասն է։ Իսկ այս տեսածդ հայերու օրէն մնացած է։ Նոյի ապարանքը կը կոչեն։ Քաղաքի հնագոյն թաղերն են ասոնք՝ Հաթիփ թաղը, Չարշըպաշըն։ Ես 67 տարեկան եմ։ այստեղ ծնած եմ։ Նոյնպէս հայրս, մեծ հայրս։ Մինչեւ 1960 Զարայի մէջ հայեր կ՚ապրէին։ Հիմա միայն երկու երեք ընտանիք մնացած է, որոնք հիները կը ճանչնան, բայց նորերը ոչ։» Դարբին Մուշեղը կար, անոր տղաքը կան Համբարը։ Համբարի եղբայրը առկածի մը հետեւանքով մեռած է։ Տղան քաղաքապետարանը կ՚աշխատի։ Ինքնութիւնը փոխեր է իսլամ դարձել»։
