ՇՈՒՆՉ
Բառ մը, որ կենդանութիւն տուաւ մեր մայրենիին
Ուլականջ։ Մարմարա ծովու ընտիր նուէրը նրբաճաշակ պոլսեցիներուն։ Ամենէն համովը՝ ծովէն նոր հանուածն է։ Իսկ այդ սեւ խեցեմորթը ծովէն հանել կը համարձակին միայն անոնք, որոնք կրնան իրենց «շունչը բռնել», քառասուն երկվայրկեան, յիսուն, վաթսուն, կամ ՝եօթանասուն, ամենէն շատը, սուզուիլ ծովու յատակը ու հասնիլ այն ժայռերուն, որոնց ամուր կպած են հարիւրաւոր, հազարաւոր ուլականջներ։
Այդ համարձակ ու լայնալանջ սուզակ տղաներէն մէկն է Մուրատը, 12 ամեայ պատանի, որ գիշերօթիկ վարժարանի խստաշունչ առօրեայէն ազատուած, հիմա կանգնած է ծովամիջի ժայռի վրայ ու իր թոքերը կը պատրաստէ սուզումի։ Խորունկ շունչ մը կը քաշէ, երկրորդ մըն ալ, ու կը նետուի ջուր։ Ճողփիւն։ Ապա, խաղաղ լռութիւն։ Առաջին երկվայրկեանը, երկրորդը, երրորդը… Ձեռքերու եւ ոտքերու համաչափ շարժումներով մարմինը դէպի յատակ կը մղէ տղան։
«Շունչ» բառը բնաձայնութիւն է։ Եւ երբ բառ մը բնաձայնութիւն է, լեզուաբանը, պատմաբանը կամ բառի ոդիսականը գովերգող գրիչը պէտք չունին մտածելու -կամ մտահոգուելու-, թէ ուրկէ՛ եկած է ան, կամ ի՛նչ ծագում ունի- յունակա՞ն, պարսկակա՞ն, բնիկ հայկակա՞ն… Բոլորիս համար կը մնայ նստիլ, հանգիստ շունչ մը քաշել եւ ականջ տալ «շունչ» բառի ներշնչող եւ երկարաշունչ պատմութեան։
Առաջին տասը երկվայրկեանը։ Մամուռներ կան, որոնք ծովաշարժի հետ կը պարեն։ Տղան առաջին ժայռի վրայ կը նկատէ ուլականջներ, սակայն մանր են անոնք։ Աւելի մեծերը՝ աւելի խորերն են։
Գրաւոր հայերէնի մէջ «շունչ» բառի շնչառութիւնը սկսաւ Աստուածաշունչի թարգմանութեան մէջ։ 74 «շունչ», ինչպէս «Գիրք Ծննդոց»ի առաջին շունչը. «Եւ ստեղծ Տէր Աստուած զմարդն հող յերկրէ. եւ փչեաց յերեսս նորա շունչ կենդանի. եղեւ մարդն յոգի կենդանի»։ Անոր հետ կենդանութիւն գտան նաեւ «շնչաւոր», «շնչել» բառերը։ Նոյն շրջանին, հայ մատենագիրները նոր շունչ տուին «շունչ» բառին ու ստեղծեցին «շնչական, շնչակեաց, շնչակից, շնչանալ, միաշունչ, համաշունչ, անշունչ, բոցաշունչ, բռնաշունչ, դառնաշունչ, խստաշունչ, ծխաշունչ, հողմաշունչ, հրաշունչ, մահաշունչ» պատկերալից բառերը։
Քսաներորդ երկվայրկեանը։ Ահա, հոն են, մեծ մեծ ուլականջներ։ Տղան «շնչամոռաց» կը մօտենայ անոնց։ Կ՚անջատէ մէկը ու կը դնէ տոպրակին մէջ, հատ մը եւս, հատ մը եւս… Կէս վայրկեան։ Ուլականջներէն մէկը յամառ բնաւորութիւն ունի։ Այդ շնչաւորը կ՚ընդդիմանայ, կը մերժէ անջատուիլ։ Երբեմն կը պատահի, սովորականէն պինդ կ՚ըլլայ ուլականջը ժայռին կապող մազմզուքի խուրձը։ Չ՚արժէր անոր համար շունչ վատնել։ Պէտք է փորձել ուրիշ մը։
Հազարաւոր տարիներ Հայկական լեռնաշխարհի սարաւանդներու եւ գագաթներու անապակ օդի շնորհիւ առողջ շնչառութիւն ունեցաւ «շունչ» բառը, աճեցաւ ու զարգացաւ, պարգեւեց օգտաշատ բառապաշառ. շնչաբաժին, շնչադադար, շնչադիմակ, շնչադրամ, շնչակալ, շնչակտուր, շնչահեւ, շնչաչափ, շնչերակ, շնչիւն, շնչուղի, մեղմաշունչ, բարեշունչ, հեշտաշունչ, փափկաշունչ, քաղցրաշունչ, քաջաշունչ, քոյինաշունչ, հոգեշունչ, ցրտաշունչ, չարաշունչ, մեռելաշունչ, գազանաշունչ, վիշապաշունչ, օձաշունչ… Ունեցանք նաեւ պատկերալից արտայայտութիւններ. «Շունչ առնուլ լիաբերան», «ի շունչ վախճանին հասանել», «հատանիլ շնչոյ», «ցշունչ վախճանին», «միով շնչով», «շունչ տալ», «շունչը բերանը հասնիլ», «շունչը բերանը ըլլալ», «շունչը եղունգի ծայրին ըլլալ», «շունչը փորը իյնալ», «ազատ շունչ քաշել», «վերջին շունչ»։ «Շունչ» բառը նաեւ ներշնչեց հայ բանաստեղծը։ Ահա փափկաշունչ օրինակներ.
«Հեռո՜ւ, օ՜, հեռո՜ւ այս ունայնաշունչ
Տխուր դաշտերից, հանդարտ ու անկեանք.-» (Վ. Տէրեան)
***
«Իմ մոլոր ճամբին դու անկարծ իջար
Քո գիշերային մեղմաշունչ մութով»։ (Վ. Տէրեան)
***
«Ես շըշնչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր.
Ես լըսում եմ Նրա անլուռ կանչն ու շունչը ամենուր»։ (Յ. Թումանեան)
«Շունչ» բառի ամենէն հոգեշունչ գործածութիւնները անկասկած կը պատկանին Գրիգոր Նարեկացիի գրիչին, ինչպէս՝ «շունչ զօրութեան», «շունչ մարմնոյս», «կենդանական շունչ», «անշունչ արձան», «հոգեշունչ օգտակարութիւն», «դառնաշունչ հողմ», «շունչ նորոգման»։
Բայց, օր մը փչեց մահաշունչ քամի, կտրեց մեր շնչափողը, ու այն սարաւանդը, որ բոլորիս ծնունդ էր տուած, եւ այն սարը, որ բոլորիս ներշնչում էր տուած՝ դարձան «շնչատ, անշունչ, շնչահատ, շնչասպառ, շնչահեղձ»։ Բայց եղան օրեր եւ մենք դիւաշունչ թշնամիի առջեւ միաշունչ երգեցինք.
«Որ շունչ առած, շունչներս տանք
Սարդարապատի պատի տակ»։
Տղան շունչը լաւ պահեց։ Ան հիմա ունի տոպրակ մը ուլականջ։ Քիթին մէջ կը զգայ աղի ջուրի համը։ Կը կլլէ։ Թոքերը շունչ առնել կ՚ուզեն։ Շրթունքները աւելի պինդ կը փակէ։ Յիսուն երկվայրկեան։ Տղան լողաթեւերու պէս գործածելով իր ոտքերը, կը բարձրանայ մակերես։ Շունչ... Շունչ մը եւս։ Քիչ վերջ այդ ուլականջները երկու քարի վրայ դրուած պզտիկ թիթեղի մը վրայ պիտի զգան փայտի կրակին տաքութիւնը, շնչատ, պիտի բանան իրենց «բերանները» ու պիտի յանձնեն իրենց դեղին-սրճագոյն միսը՝ ծովու ամենահամով «պտուղը»։
Ընդծովեայ կեանքը տարբեր շունչ մը ունի, լուռ երաժշտութիւն է ան, առինքնող եւ «գայթակղաշունչ», որու համար կ՛արժէ վայրկեան մը շունչ զոհել։ Իսկ ջուրէն դուրս, ո՞ւր գտնել զովացնող քաղցրաշունչ եղանակ մը... Պէտք է ականջ տալ Յասմիկ Կարապետեանի «Արեւի Շունչ» երգին, որ նոր շունչ բերաւ հայրենի երգարուեստին.
«Ես արեւի շունչն եմ գտել, ճերմակցնող շունչը
Եւ ինձ համար չէ այս խաւարը…
Ես արեւի շունչն եմ բերել, ափերիս մէջ է
Եւ ան անմառ է, անսահման է»։