ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Արտոս լեռը Հայկական Լեռնաշխարհը հիւսիսէն հարաւ հատող Վասպուրականի լեռներէն է։ Այն Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթայի գագաթներէն մինն է, բազմած է Վանայ լճից քիչ հարաւ եւ դէպի երկինք վեր կը խոյանայ շուրջ 3554 մեթր։
Կ՚ըսեն թէ Տաւրոսի երկու եղջիւրներէն մինն է Արտոսը, միւսը՝ Առնոսն է՝ Տաւրոսի երկրորդ լեռնագագաթը, ինքը Տաւրոսը՝ հսկայ վիշապ է, որ շատ փառաւոր մարտեր ունեցած է Զագրոշ վիշապի հետ։
Նաեւ կ՚ըսեն թէ երբ Նոյ նահապետի տապանը կը հասնի Արտոս լերան, նահապետը կ՚արտասուի, ուստի լեռը Արտոս կ՚անուանուի։ Բայց երբ Շատախի լերան կը հասնի, Նոյը կ՚ըսէ թէ «Առ Նոյս», ուստի այս մի լեռն ալ Առնոս կը կոչուի։
Արտոսի հիւսիսային լանջին կից սրաձեւ քարաժայռ մը կը բարձրանայ, որի վրայ ամրոցի հետքեր կը նշմարուին, ժողովուրդը Բերդ կ՚ըսէր անոր։ Իսկ լերան գագաթին՝ Ոստանի մօտ, գերեզման մը կայ։ Կը հաւատան թէ այնտեղ Սիմէոն ճգնաւորը կը հանգչի, այն Սիմէոնը, ում խորհրդով Վարդ Պատրիկը 7-րդ դարում շուրջ 40 եկեղեցի կառուցած է։ Աղթամար կղզու Ս. Ստեփանոսը որպէս այդ եկեղեցիներէն մինը կը յիշուի։
Արտոսի լանջերին կը գտնուի նաեւ Չարահան Ս. Նշան Վանքը, ուր մատրան մը մէջ ամփոփուած էին Եղիշէ մատենագրի նուիրական նշխարները։ Աւանդութեան համաձայն՝ Եղիշէն Արտոս լերան վրայ ճգնելիս կը վախճանուի, եւ հովիւները անոր մարմինը լերան լանջին կը թաղեն, իսկ գլուխը կը տանեն Մոքս՝ Ս. Զօրավանքում կ՚ամփոփեն։
Այս կողմերում Շահպաղ գիւղ մը կայ՝ ներկայիս Պեյիւզիւմիւ։ Գիւղը յայտնի էր իր խաղողի այգիներով ու ընտիր գինիով։ Խրիմեան Հայրիկ գիւղի անունը այսպէս կը բացատրէր. ժամանակին պարսից շահը Վանը գրաւելու միտումով ներխուժած է այս գիւղը։ 7 տարի տեւած անարդիւնք փորձերէն ետքը հրաժարուած է իր մտադրութենէն եւ տեղանքը լքած է, մինչ դեռ գիւղի անունը Շահպաղ՝ «Շահի պարտէզ», դարձուցած է։
Օրէն մինը շահպաղեցի աղջիկ մը երազ կը տեսնէ։ Երազում կարմրազգեստ կին մը, կարմրախայտ ձիու վրայ նստած եւ շիկակարմիր կրակէ ճիպոտը ձեռքին կը մօտենայ աղջկան եւ մատնացոյց կ՚ընէ Արտոս լերան ստորոտը, ուր, կ՚ըսէ, աւետարան մը կայ պահուած։
Կարմիր հուրին կը պատուիրէ աղջկան հանել աւետարանը եւ սերնդէ սերունդ փոխանցելով՝ պահել այն իրենց տանը։
Աղջկայ եղբայրը կու գայ Արտոսի ստորոտին աւետարանը որոնելու։ Հոն աւերակ տուն մը կը գտնէ, տան անկիւնում՝ կարմիր աքաղաղ մը, որ մին-մենակ, առանց հաւերու, բարձրաձայն կանչելով քճուճ կ՚ընէր։
Աղջկայ եղբայրը այս բանը Աստուածային նախանշան համարելով՝ կը փորի աքաղաղի քճուճ ըրած տեղը։ Կարմիր պուտուկի մէջ կարմիր շուղփաներով փաթաթուած մագաղաթեայ աւետարան մը կը գտնէ։
Աւետարանը կը բերէ ու իրենց տանը կարմիր արկղի մը մէջ կը զետեղէ եւ աւետարանի դէմը ձիթէ կանթեղ մը կը վառէ։ Այդ օրէն ի վեր նրանց տունը ուխտատեղի կը դառնայ՝ զօրաւոր Կարմիր Աւետարանի ուխտատեղին։
Ժամանակ անց Վանի առաջնորդը Աւետարանը կը տեղափոխէ Վանի Ս. Նշան եկեղեցին։ Բայց այս բանը Շահպաղի բնակիչները չեն հաւնած։ Նրանց բողոքներու պատճառով Կարմիր Աւետարանը նորէն կը տեղափոխուի իրենց գիւղը, սակայն այս անգամ գիւղի եկեղեցու մէջը կը դրուի՝ եկամտէն մաս մը հանելով Աւետարանը գտած տանը։
1915-ին Շահպաղի հայերը մասնակցել են Վանի ինքնապաշտպանական կռիւներին, ետքը՝ ստիպուած գաղթել են դէպի Արեւելեան Հայաստան, սակայն մեծ մասը ճամբին զոհուել է…
