Հայ թատերական կեանքը 1919 թուականի Կիլիկիայում

ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ

Առաջին Համաշխարհային պատերազմի աւարտից եւ զինադադար յայտարարուելուց յետոյ, թրքական կոտորածներից ու հա­լածանքնե­րից փրկուած Կի­լիկեան Հա­յաս­տա­նի բնակ­չութիւնն սկսել է մի քիչ ազա­տաշունչ քա­շել­ խա­ղաղու­թիւնն իր հետ ազա­տու­թիւն բե­րելով, մար­դիկ սկսել են նաեւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քով վե­րապ­րել։

Թրքա­կան բռնու­թիւննե­րից ազա­տուած հա­յու­թեան մի որոշ մա­սը սկսել է կա­մաց-կա­մաց վե­րադառ­նալ իր հա­րազատ բնա­կավայ­րը։ Նրանց են միացել նաեւ աք­սո­րից ու գե­րու­թիւնից ազա­տուած բազ­մա­թիւ մտա­ւորա­կան­ներ։

Արա­բական անա­պատ­նե­րից, Տէր Զօ­րի տա­րածու­թիւնից ողջ մնա­ցած գա­ղթակա­նու­թեան մնա­ցորդներն անտէ­ր ու ան­տէ­րական որ­բե­րի հետ ժա­մանա­կաւոր ապաս­տան են գտել Պէյ­րութում, Հա­լէպում եւ Կի­լիկեան հա­յաբ­նակ քա­ղաք­նե­րում ու գիւ­ղե­րում։ Ապ­րել են բաց երկնքի տակ, լա­ւագոյն դէպ­քում՝ թի­թեղա­ծածկ վրան­նե­րում դի­մակա­յել են ամէն տե­սակի հի­ւան­դութիւննե­րի, մարդկա­յին մեծ կո­րուստնե­րով ապա­քինուել, կեան­քի կո­չուել։

Տե­ղացի հայ­րե­նակից­նե­րի կող­մից հա­մես­տա­բար նպաս­տա­զօր պայ­մաններ են ստեղ­ծուել նրանց հա­մար՝ արուեստներ սո­վորե­լու, կրթու­թիւն ստա­նալու, մշա­կու­թա­յին կեան­քով դժուարու­թիւննե­րը յաղ­թա­հարե­լու հա­մար։ Մտա­ւորա­կանու­թիւնն էլ իր հեր­թին է հո­գացել տա­ռապած ժո­ղովրդի բա­րոյա-հո­գեբա­նական ցա­ւերը մեղ­մե­լու հա­մար։

Հա­լէպա­հայու­թիւնը յա­ջողուել է Տէր Զօ­րի աք­սո­րեալ­նե­րից 1918-ին փրկել Պոլ­սա­հայ թա­տերա­կան գոր­ծիչ Աշոտ Մա­տաթեանի (1882-1965) կեան­քը։ Վեր­ջինս իր շուրջը հա­ւաքե­լով երի­տասարդ թա­տերա­կան­նե­րի, նոյն դա­րում կազ­մա­կեր­պել է «Մել­պո­մէ» երիտ­սարդաց թա­տերա­խումբը եւ ներ­կա­յացումներ տա­լով նպաս­տել ազ­գա­կից­նե­րի հո­գեբա­նու­թեան կա­յու­նացմա­նը։

Մա­տաթեան լի­նելով օրուայ հոգ­սե­րից ան­բա­ժան գոր­ծել գրել ու բե­մադ­րել է ժա­մանա­կակից կեան­քին վե­րաբե­րող «Ահա Սե­րունդը» վեր­նագրով մէկ գոր­ծո­ղու­թեամբ պիէսը։ Պիէսում պատ­կե­րուել է ամէն տե­սակի դժուարու­թիւննե­րը յաղ­թա­հարող եւ ազա­տու­թիւն վա­յելե­լու տեն­չին ձգտող ու հաս­նող հայ մար­դու կեր­պա­րը։ Պա­տահա­կան չէ, որ ներ­կա­յաց­ման հան­դի­սատես­նե­րի շար­քե­րում գտնուող անգլիական ու ֆրան­սիական բա­նակ­նե­րի բարձրաս­տի­ճան զի­նուո­րական­նե­րին զար­մացրել է թէ՝ դեռ երեկ հրի ու սրի մի­ջով ան­ցած այս մար­դիկ ինչպի­սի կամք ու զօ­րու­թիւն ու­նեն, որ կա­րողա­ցել են հան­դի­սատե­սի ոգե­ւորու­թիւնը բարձրաց­նող ստեղ­ծա­գոր­ծութիւն գդել ու բե­մադ­րել։

Այսպի­սի ոգե­ւորու­թիւնից ներշնչուած Մա­տա­թեանն սկսել է նաեւ դա­սական պիէս­ներ բե­մադ­րել։ Այդ պիէս­նե­րից եր­կուսը պատ­մա­կան նշա­նակու­թիւն են ու­նե­ցել։ Առա­ջաքի­նը եղել է Շիր­ւանզա­տէի «Պա­տուի Հա­մար», դրա­ման որով 1909-ից սկզբնա­ւորուել է հա­լէպա­հայ թատ­րո­նը՝ դառ­նա­լով մի­ջին արե­ւելեան երկրնե­րի առա­ջին թա­տերա­կան քա­ղաքը։

Որոշ ընդմի­ջու­մից յե­տոյ, Հա­լէպի «Անդրա­նիկ» թա­տերա­խումբը բեմ է բարձրաց­րել Շեքսպի­րի «Համ­լետ»ը (1911), դառ­նա­լով այդ կող­մե­րում առա­ջին ան­գամ Շեքսպիր ներ­կա­յաց­րած քա­ղաքը։ 1920-ից «Անդրա­նիկ» թա­տերա­խումբն ան ընդմէջ գոր­ծել է մին­չեւ վեր­ջին տա­րիներս՝ սի­րիահա­յու­թեան հետ կա­տարուած նոր աղէ­տը։

1918-ի ըն­թացքում «Մել­պո­մէ» թա­տերա­սիրաց խմբի ու­ժե­րով Աշոտ Մա­տաթեանը բե­մադ­րել է նաեւ Ա. Կո­նան-Դոյ­լի «Շար­լոկ Հոլմս» պիէսը, իսկ յե­տոյ՜ «Համ­լե­տը», ինքն էլ կա­տարե­լով Համ­լե­տի դե­րը։

Այս շրջա­նում Հա­լէպում է գտնուել նաեւ երի­տասարդ բա­նաս­տեղծ Գէորգ Արա­պաճեանը, որը հե­տագա­յում պէտք է ճա­նաչում ստա­նար Կառ­վա­րենց գրա­կան անու­նով (1892-1946)։ Կառ­վա­րեն­ցը յայտնի է որ­պէս նաեւ «Համ­լետ»ի թարգմա­նիչ։ 1919-ի Յու­լի­սի 5-ին Պոլ­սոյ Հայ Դրա­մատիկ Ըն­կե­րու­թեան թա­տերա­խումբի դե­րասան­նե­րի ու­ժե­րով Աշոտ Մա­տաթեանն այդ տեղ եւս բե­մադ­րել է «Համ­լետ»ը Գէորգ Արա­պաճեան-Կա­ռավա­րեն­ցի թարգմա­նու­թեամբ։ Ին­քը կա­տարել է Համ­լե­տի դե­րը, իսկ թարգմա­նիչ Արա­պաճեանը՝ Ա. դե­րասա­նի դե­րը։ Ար­դեօք Հա­լէպի «Համ­լետն» է՞լ չի եղել Գ. Արա­պաճեանի թարգմա­նու­թիւնը։ Թէեւ ուղղա­կի տուեալ­ներ չկան, բայց հա­ւանակ­նութիւ­նը Արա­պաճեանի կողմն է։

Արա­պաճեանի գրի­չին է պատ­կա­նում նաեւ Հա­լէպում նրա գրած «Հա­յաս­տա­նի Յոյ­սը» այ­լա­բանա­կան պիէսը, որը 1916-1919թթ. Բե­մադ­րուել է Հա­լէպում եւ կի­լիկեան քա­ղաք­նե­րում։ Այդ խրա­խու­սա­կան յոյ­սը «նոյնպէս վե­րաբե­րել է ժա­մանա­կի քա­ղաքա­կան» անցքե­րին եւ յու­սադրել ժո­ղովրդին։

1918-ի Նո­յեմ­բե­րի 19-ից լրագ­րող Սեդ­րակ Կե­պեն­լեանի խմբագ­րութեամբ Հա­լէպում սկսել է լոյս տես­նել «Հայ Ձայն» թեր­թը, որը լու­սա­բանել է ինչպէս քա­ղաքա­կան կեան­քում տե­ղի ու­նե­ցող իրա­դար­ձութիւննե­րը, այնպէս էլ քա­ղաքում եւ մեր­ձա­կայ վայ­րե­րում կա­տարուող երե­ւոյթնե­րը։ 1919-ի Փետ­րուարից «Հայ Ձայ­նը» շա­րու­նա­կել է լոյս տես­նել Ատա­նայում եւ ծա­ռայել նոյն նպա­տակ­նե­րին։

Մա­տաթեանը Հա­լէպում աւար­տե­լով ներ­կա­յացումնե­րի շար­քը, 1919-ի Մար­տի կէ­սերին իր «Մել­պո­մէ» թա­տերա­խումբով նոյնպէս անցել է Ատա­նա։ Թա­տերա­խումբի հետ Ատա­նա է փո­խադ­րուել նաեւ երի­տասարդ երա­ժիշտ (ջու­թա­կահար, Կո­միտա­սի հինգ աշա­կերտնե­րից մէ­կը) Բար­սեղ Կա­նաչեանը (1885-1976)։ Իր ղե­կավա­րու­թեամբ երկսեռ երգչախմբով ու երաժշտախմբով, կազ­մա­կեր­պուել են թա­տերաերաժշտա­կան մի­ջոցա­ռումներ։

Այս առնչու­թեամբ Ատա­նայի «Կի­լիկիա» թեր­թի 1919-ի Մար­տի 21-ի հա­մարում գրուել է, «Ա. Մա­տաթեանի Մել­պո­մէ Հայ թա­տերա­խումբը մէկ քա­նի օր առաջ Հա­լէպէն հա­սաւ Ատա­նա Պո­լիս եր­թա­լու հա­մար։ Հայ­կա­կան այս վեր­ջին ան­նա­խըն­թաց աղէ­տէն ետ Պո­լիսէն դուրս կազ­մուած անդրա­նիկ եւ կա­րեւո­րագոյն թա­տերա­խումբն է այս»

1 Կա­րեւո­րագոյն թա­տերա­խումբի սկսած գոր­ծունէու­թիւնը, թեր­թը միաժա­մանակ նշել է նրա ստա­ցած գնա­հատու­թիւնը օտար­նե­րի կող­մից եւ ցան­կութիւն յայտնել, որ­պէսզի խումբը կի­լիկեան շրջա­նի մէջ էլ մնա եւ խան­դա­վառի հա­յի սրտե­րը ինչպէս Հա­լէպում։

«Մէլ­պո­մէ» թա­տերա­խումբի ներ­կա­յացումնե­րը Ատա­նայում տե­ղի են ու­նե­ցել Աբ­գա­րեան Վար­ժա­րանի սրա­հում։ Առա­ջին ներ­կա­յացումնե­րից մէ­կը եղել է Շիր­վանզա­տէի «Պա­տուի Համար» չորս գոր­ծո­ղու­թեամբ դրա­մական, որը հա­սարա­կու­թեանն ներ­կա­յացուել 1919-ի Մար­տի 22-ին։ Դէ­յեչի կա­տար­մամբ հան­դէս են եկել՝ Էլիզ­բա­րեան- Ս. Խա­չերեան, Երա­նուհնի- օր. Նուարդ Բագ­րատ- Արա­պաճեանի (Գէորգ Կա­ռավա­րենց), Սու­րէն- Եղի­շէ, Ռո­զալիա- Տ. Գոն­տա­լեան, Մար­գա­րիտ- տ. Զա­րու­հի (Խա­չերեան), Օթա­րեան- Աշոտ Մա­տաթեան, Սա­ղաթել- Ա. Շի­րինեան եւ ու­րիշներ։

2 Յա­ջորդ օրը՝ Մար­տի 23-ին «Պա­տուի Հա­մար»ը կրկնուել է հայ զի­նուոր­նե­րի հա­մար։ Մար­տի 26-ին եւ 29-ին «Մել­պո­մէ» թա­տերա­խումբը հան­դի­սատես­նե­րին ծա­նօթաց­րել է Յա­կոբ Պա­րոնեանի «Պաղ­տա­սար Աղ­բար» կա­տակեր­գութեան բե­մադ­րութիւ­նը։

«Մէլ­պո­մէ» թա­տերա­խումբն ըն­դա­ռաջե­լով ժո­ղովրդի փա­փաքին Ապ­րի­լի 5-ին էլ բեմ է հա­նել երեք գործ։ Դրանք են՝ . Ռի­վոլէի «Վե­րադարձ»ը, «Վի­ռի Ճա­շարա­նին Ծա­ռան» զա­ւեշ­տը եւ Հ. Բա­տայ­լի «Կոյ­րը» թարգմա­նական պիէս­նե­րը։

Ապ­րի­լի 13-ին՝ Կի­րակի օրուայ կէ­սօրից յե­տոյ տրուած ներ­կա­յացու­մը եղել է «Շեր­լոկ Հոլմսը»։ Այս պիէսի ներ­կա­յաց­ման գտած յա­ջողու­թեան մա­սին «Հայ Ձայն» թեր­թում գրուել է «Մատաթեան եւ իր ընկերները՝ պ.պ. Խաչերեան, Կառվարվենց, Պալեան եւ տիկ. Խաչերեան շատ յաջող կերպով կատարեցին իրենց դերերը եւ ջերմապէս ծափահարուեցան։ Ատանայի մէջ ուրախալի է տեսնել ներկայութիւնը գիտակից եւ խղճմիտ «Մելբոմէ» հայ թատերախումբին»։