ՊԱՏՈՒՀԱՆ

-Բառ, որ կանգնած է անցեալի
եւ ապագայի առանքին-

- Պա՛տ՝ ներ­կայ… Դո՛ւռ՝ ներ­կայ… Պա­տու­հա՛ն՝… բա­ցակայ։

Միշտ այդպէս է… Պա­տու­հա­նը ներ­կայ է իր բա­ցակա­յու­թեամբ։ Պա­տի մէջ կամ գմբէ­թի վրայ բա­ցու­թիւն մը լոկ, լու­սա­մո՛ւտ շատ ան­գամ։ Իսկ հա­յու հա­մար՝ պատ­մութիւն եւ երազ­ներ արթնցնող խորհրդա­ւոր ներ­կա­յու­թիւն, դի­տարան մը կար­ծես, որու ընդմէ­ջէն կը փոր­ձէ տես­նել իր պատ­մութիւ­նը եւ իր ցան­կութիւննե­րը։ Այս մտա­ծումնե­րով է, որ Զուարթնոց օդա­կայա­նի սպաս­ման սրա­հի պա­տու­հաննե­րու առ­ջեւ կը լռեն ճամ­բորդներ խո­կուն, ու կը դի­տեն ան­ցեալը եւ գա­լիքը- եթէ ամ­պե­րը եւ անձրե­ւը ար­տօ­նեն։ Այդ պա­տու­հա­նէն ան­դին՝ սուրբ լե­րան կա­տարի վրայ է, հա­ւատաց հա­յը, որ «պա­տու­հան» բա­ռը առա­ջին ան­գամ բա­ցեր է իր փեղ­կե­րը, այն ժա­մանակ, երբ դեռ չկա­յին լե­զուա­բան­ներ եւ ստու­գա­բան­ներ։ Ո՞վ կ՚ըսէ։ Աս­տուածա­շունչը. «Եւ եղեւ յետ քա­ռասուն աւուր եբաց Նոյ զպա­տու­հան տա­պանին զոր արար»։ Իսկ, ո՞վ շի­նեց առա­ջին պա­տու­հա­նը։ Նոյ­նի՛նքն Նոյ նա­հապե­տը։ Եւ յետ-Ջրհե­ղեղեան աշ­խարհին բա­ցուող այդ առա­ջին պա­տու­հա­նով ալ սկսեր է «պա­տու­հան» բա­ռի պատ­մութիւ­նը։

Որ­պէս բառ՝ ծա­գու­մը ան­յայտ է ու դեռ վա­րագոյր մը իջած կը մնայ յստակ բա­ցատ­րութեան առ­ջեւ։ Կար­ծիքներ՝ կան ան­շուշտ։ Լե­զուա­բան­ներ կան, որոնք մեր «պա­տու­հան»ը բա­ցեր են դէ­պի արե­ւելք ու ըսեր են՝ թէ ան ու­նի պարսկա­կան ծա­գում եւ հնա­գոյն իմաստն է եղեր «հողմնա­ցոյց, հողմնա­մուտ»։ Իսկ ու­րիշներ նա­յեր են դէ­պի արեւ­մուտք եւ տե­սեր են յու­նա­կան ազ­դե­ցու­թիւն։ Հ. Մկրտիչ Աւ­գե­րեանի «Նոր բառ­գիրք հայ­կա­զեան լե­զուի» աշ­խա­տասի­րու­թիւնը (1836, Վե­նետիկ) ու­նի հե­տեւեալ բա­ցատ­րութիւ­նը. «Ծակ որ­մոյ տան առ ՛ի կող­մա­նէ կամ ՛ի վե­րուստ՝ ՛ի պետս ան­ցից լու­սոյ եւ հող­մոյ»։ Հե­ղինա­կը կը յի­շէ նաեւ եր­կու ար­մատ, պարսկե­րէն «պա­տիուն, պատ­խէն» բա­ռերը եւ յու­նա­րէն «թիւ­րիս, թիւ­րի­դոս» բա­ռերը։ Բայց ժո­ղովուրդը ու­նի ի՛ր բա­ցատ­րութիւ­նը։ Չէ՞, որ հայ գեղ­ջուկի հա­մար պա­տու­հա­նը իր տու­նէն ներս «պա­տի մէջ դա­րան», «որմնա­խորշ» կամ «պա­տի մէջ բա­ցուածք», ուստի ան կազ­մուած պէտք է որ ըլ­լար «պատ» եւ «հա­նել» բա­ռերէ։ Բո­լոր անո­րոշու­թիւննե­րու առ­ջեւ մէկ բան ստոյգ է. «Պա­տու­հան» բա­ռը նա­խապէս եղած է «պա­տուրհան» եւ այս ձե­ւը պա­հուած է բազ­մա­թիւ գա­ւառա­բար­բառնե­րու մէջ։ Մեր լե­զուա­բան­նե­րու վկա­յու­թեամբ, «պա­տըր­խան»՝ Գա­ւառ քա­ղաքի Սա­րու­խան գիւ­ղի մէջ, «պա­դըր­խան»՝ Սե­ւանի մօտ Գե­ղամա­վանք գիւ­ղի մէջ, Գո­րիսի եւ Ար­ցա­խի մէջ՝ «պտռհան», Ագու­լի­սի մէջ՝ «պտօ՛րհան»։ Դէ­պի արեւ­մուտք՝ Խար­բերդի մէջ՝ «բա­դիֆօն», Զէյ­թունի մէջ՝ «բ դիւ­հիւն», Տիգ­րա­նակեր­տի մէջ՝ «բըդ հ ն», Մշոյ մէջ՝ «պա­դու­հան», իսկ Վա­նայ մէջ՝ «պատ­խան»։ Բո­լորն ալ «պա­տի դա­րան» իմաս­տով։ Միայն Հաճ­նոյ մէջ է, որ «բա­հադէն» բա­ռը կը նշա­նակէ լոյ­սի հա­մար բա­ցուած պա­տու­հան։ «Պա­տու­հան» բա­ռը նաեւ բա­ցուած է դէ­պի հիւ­սիս։ Վրաս­տա­նի մէջ ան դար­ձեր է... «պա­տոանի»։

Ան­գամ մը եւս նա­յինք Աս­տուածա­շունչին եւ տես­նենք գրա­ւոր հա­յերէ­նի մէջ «պա­տու­հան» բա­ռի հնա­գոյն գոր­ծա­ծու­թիւննե­րը. «Վան­դա­կապատ պա­տու­հան», «պա­տու­հանք երկնից», «վեր­նա­տուն հո­վանոց յօ­րինեալ պա­տու­հա­նիւք», «պա­տու­հանք ծա­ծուկք», «պա­տու­հանն, որ էր ընդդէմ Երու­սա­ղէմի», «զպա­տու­հանսն գաղտնիս»… Իսկ պա­տու­հա­նէն փա­խո՞ւստ տալ… Պօ­ղոս առա­քեալն էր առա­ջինը, որ փրկու­թեան հա­մար դի­մեր է այդ մի­ջոցին. «Դա­մաս­կո­սի մէջ Արե­տա թա­գաւո­րին ազ­գա­պետը զիս բռնե­լու հա­մար՝ դռնե­րուն քով պա­հապան­ներ դրեր էր։ Զիս պա­տու­հա­նէ մը զամ­բիւղով պա­րիս­պէն վար իջե­ցու­ցին ու անոր ձեռ­քէն փա­խայ»։

Հնա­գոյն շրջան­նե­րուն ու­նե­ցանք նաեւ ար­տա­յայ­տութիւններ, որոնք կառ­չած էին «պա­տու­հան»ի ծխնի­ներէն. «վան­դակ պա­տու­հա­նի», «կար­կա­ռել ընդ պա­տու­հանն», «հա­յել ընդ պա­տու­հանն» Մե­րօրեայ հայ­կա­կան մա­մու­լի մէջ յա­ճախ կը կար­դանք. «Պա­տու­հան դէ­պի Եւ­րո­պա», «Պա­տու­հան դէ­պի Ռու­սաստան» եւ նմա­նատիպ ար­տա­յայ­տութիւններ։ Իսկ վեր­ջերս տե­սանք հե­տեւեալ խո­րագի­րը. «Յոյ­սի պա­տու­հա­նը Ղա­րաբա­ղեան հա­կամար­տութեան կար­գա­ւոր­ման հար­ցում բաց է մնում»։ Կը յի­շէ՞ք, Ս. Գրի­գոր Նա­րեկա­ցին էր, որ հա­զար տա­րի առաջ «պա­տու­հան» բա­ռով շի­նուած բա­ռակա­պակ­ցութիւննե­րու հարստու­թիւն մը նուիրած էր մեր լե­զուին. «պա­տու­հան լսե­լեաց», «պա­տու­հան տե­սու­թեանց», «պա­տու­հան անձկու­թեան»… Իսկ սուրբը ծե­րու­թեան օրե­րուն Տի­րոջ­մէն ու­նի մէկ խնդրանք. «Մի՛ պա­տու­հանք աչացս փա­կեալ»։

Զուարթնո­ցի դահ­լի­ճի մէջ լոյ­սի խա­ղեր կը ստեղ­ծուին պա­տերուն, ձե­ղու­նին վրայ, երբ ամ­պեր կը սա­հին, կ՚եր­թան… Իսկ պա­տու­հաննե­րէն ան­դին Լե­ռը հեղ մը տե­սանե­լի է, հեղ մը՝ ոչ։ Երա­զի պէս… Հա­պա, երա­զի մէջ պա­տու­հա՞ն տես­նել… Ըստ «երա­զահան» աղ­բիւրնե­րու, կը խորհրդան­շէ գոր­ծի ձա­խողու­թիւն, խո­չըն­դոտներ, իսկ պա­տու­հա­նը կոտ­րել կամ պա­տու­հա­նէն դուրս ել­լել՝ երա­զանքնե­րու իրա­կանա­ցում։ Երա­զային է նաեւ սի­րածի պա­տու­հա­նի տա­կէն անցնիլ։ Այդպէս ըրաւ օր մը բա­նաս­տեղծ Եղի­շէ Չա­րեն­ցը իր հար­բած գլու­խի հա­մար­ձա­կու­թեամբ.

Կ՚ու­զեմ հի­մի փչէ զուռնէն - հար­բած ըլիմ մին­չեւ էգուց.

Ամէն մար­դու ըն­կեր ըլիմ -ու բաց ըլիմ մին­չեւ էգուց…

Ֆայ­տոն նստած՝ անցնեմ քու­չով, պա­տու­հա­նից վրէս նա­յես՝

Էշխդ ան­քուն սիրտս ընկնի ու լաց ըլիմ մին­չեւ էգուց։

Եւ օր մը, կրնա՞ք երե­ւակա­յել, պա­տու­հա­նը դար­ձաւ ամ­բողջ ժո­ղովուրդի մը… փրկու­թիւնը։ Երբ Թի­մու­րը հու­րով սու­րով եկեր էր Հա­յաս­տան, շղթա­յեր եւ գե­րի էր առեր հա­զար-հա­զարա­ւոր հա­յեր, ալե­զարդ Հայր Օհա­նի աղօթ­քով եւ Վե­րինի կամ­քով, ո՛վ որ հայ ազ­գէն մտեր է այդ ծե­րու­նիի վան­քը՝… ճիշդ կ՚ըլ­լայ, որ Յով­հաննէս Թու­մա­նեանը աւար­տէ աւան­դա­վէպը.

Ով որ հայ ազ­գից մը­տել է իր մօտ,

Իր սուրբ աղօթ­քով, կամ­քով Վե­րինի,

Փո­խել է իս­կոյն, դարձրել աղաւ­նի,

Բաց պա­տու­հա­նից թո­ղել ամէն­քին,

Թըռցրել դէպ իրենց լեռ­նե­րը կըր­կին,

Ու հի­մի վան­քում էլ չը­կայ ոչ ոք,

Ինքն է աղօ­թում մե­նակ, ծըն­կա­չոք։

Զուարթնո­ցէն ներս տար­բեր տրա­մադ­րութիւն է հի­մա։ Երբ ամ­պե­րը կը սե­ւանան եւ անձրե­ւի կա­թիլ­ներ կը սկսին սա­հիլ պա­տու­հաննե­րէն վար, ի՛նչ զուգադիպութիւն, փոքրիկ սրճարանէն կը լսուի «Մեր սիրոյ աշունը» երգը, յիշեցնելով, թէ ամէն հրաժեշտ նոր պատուհան մը կը բանայ։

Մեր սիրոյ աշունը էլ երբեք չի կրկնուի

Եւ անցեալն ամէն անգամ աշնան հետ կ՚այցելի

Ու պատուհանիդ լուռ կ՚արտասուի

Ու պատուհանիդ լուռ կ՚արտասուի…