Պատմութեան պաշտօնական տեսութիւնը որքան ալ անտեսէ հայ ժողովուրդը երկրորդ համաշխարհային պատերազմին դարձեալ ապրեցաւ դժոխային օրեր։ Յաջողեցաւ դժոխքէն հերոսապատումներ դուրս բերել, որոնց ամենափաստացի դրուագը կը յայտնուի հայ զինուորի Ռայխտագի առջեւ պարած քոչարիով «Հետք» գործակալութիւնը այս առթիւ հրատարակած է այդ օր քոչարի պարողներէն 92-ամեայ զինուորի մը հետ կատարուած հարցազրոյցը։ Զոր սիրով կ՚ընդօրինակենք ու կը ներկայացնենք մեր ընթերցողներու ուշադրութեան։
ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆ
Հրաչիկ պապը 1945 թ. Մայիսին Ռայսխտագի մօտ քոչարի պարողներէն մէկն է։ Պատերազմի 92-ամեայ վետերանը կը պատմէ, որ Պեռլին մտած են 1945-ի Մայիսի 2-ին, բայց «նեմեցները» չէին յանձնուեր ու միայն Մայիսի 9-ին (Պեռլինի ժամանակով՝ ամսի 8-ին) զինաթափ եղան։ «Պեռլինը գրաւելէն յետոյ մի կուշտ հաց կերանք, մինչեւ այդ սոված օրեր կ՚անցկացնէինք»,- կը պատմէ պապը։
Պատերազմի տարիները պապի յիշողութեան մէջ թարմ են, ինչպէս հողն անձրեւէն յետոյ։ Գեղարքունիքի մարզի Լիճք գիւղէն է։ Ընտանիքի մէջ 5 երախայ էին՝ երկու աղջիկ եւ երեք տղայ։ Տղաներէն աւագն ինքն էր։ 10-րդ դասարան գնալու համար 150 ռուբլի ուզած էին, մայրը չէր կարողացած վճարել։ Անոր համար ալ, պապի ըսելով, իրեն «ֆրոնտ» տարին։ Հայրն ալ արդէն ռազմաճակատի մէջ էր, բայց երկուսով չհանդիպեցան իրար։ Հայրն իրմէ շուտ վերադարձաւ։
«1944 թուի Դեկտեմբերին ինձ տարան ֆրոնտ, 4-րդ դիվիզիայում էի, որ Ժուկովն ղեկավարած էր, 137-րդ հրետանային բրիգադի 152 մմ-ոց հրանօթների վրայ կ՚աշխատէինք, հասած ենք մինչեւ Պեռլին»,- կը նշէ պապը։ Պեռլին մտնելէն յետոյ այնտեղ մնացած են 6 ամիս։ Այդ ժամանակ, կ՚ըսէ, իրենց զգուշացուցած էին, որ հրաժարուին գերմանացիների հիւրասիրած օղիէն ու սննդէն, որովհետեւ հնարաւոր է թունաւորուած լինէին։
«Նեմեցները շատ մարդիկներ թունաւորեցին, եկան մեզ զգուշացուցին։ 1915-ի ծնուածներ էին, որ պիտի ազատուէին, գնային, բայց Պեռլինի մէջը այնտեղի աղջիկները արաղ տուած էին, արաղ խմած էին, մէկ ալ խաբար արած էին, ելանք, գնացինք, աչքերը դուրս ընկած էին, երկուքը մահացած էին… Անոր համար շատ ժամանակ սոված կը մնայինք, մեզի ըսած էին, որ նեմեցական բաներ չուտենք»,- կը յիշէ պապը։
«Շէնքեր կը վառէին, կը փլէին, մենք անոնց միջէն կ՚անցնէինք… Մարդ կար, շատ ոսկիներ վերցրած էր այնտեղէն, ես երախայ էի, չէի ֆայմեր… Անտէր, անտիրական տներ էին, ինչ կ՚ուզեն, կը վերցնէին… Մի հատ սիրտ կուլոն ալ ես վերցուցած էի, բերի, հերս տուաւ 200 քկ. կարտոլ վերցուց»,- պատմում է նա։
1946 թ. Ապրիլի 1-ին պապը վերադարձել է Հայաստան։ Վերադառնալուց յետոյ ալ սոված օրերը շարունակուած են։ Կը պատմէ, որ մայրը հազար տեղէն կարկատան ըրեր էր շալվարը, պատահել է՝ օրերով հաց չեն ունեցած, ձիւթ են ծամել։
Ռազմաճակատէն գալէ 4 տարի անց ամուսնացել է, 5 երախայ ունեցած է։ «Աշխատեցի լուսերու քանտրոլումը 12 տարի, 12 տարի ալ նասոսնի աշխատած եմ, ջուր կաչատ կ՚ընէինք, որ դաշտերը ջրեն»,- կ՚ըսէ Հրաչիկ պապը։ Երախաներէն երկուքը Ուկրանիա կ՚ապրին, միւսները՝ Հայաստանի մէջ են։ 78-ամեայ Ելենա տատը պապի երրորդ կինն է։ Առաջին կինը մահացած է 1980 թուականին։
«Իմ տղան մեքենայ ունի, ես ստացած էի, իրեն տուի։ Կ՚երթայինք, կֆռայինք ռայոններու մէջ։ Մէկը կար, երախայ ունէր, էն մէկն էլ չէր ուզում ամուսնանար ինձ հետ, կար որ ջահել էր, չէր ուզում։ Ինքն էլ լաւ աղջիկ էր (նկատի ունի Ելենա տատին- հեղ.), գործարան կաշխատէր, ասին մի քիչ թոփալ ա, կաղում ա, մանկութիւնից տենց ա ծնուել, գեղեցիկ աղջիկ էր, առա։ 83-ին ամուսնացայ»,-պատմում է պապը։
Տատը, որ մեր ամբողջ զրոյցին գրեթէ չէր միջամտում, այս կէտին հասնելուց միանգամից կ՚ընդհատէ պապին, թէ բա երկրորդ կնիկըդ ի՞նչ է եղել։ Պապը թէ՝ վըր մի կնի՞կ, տատը կրկնում է՝ երկրորդ, երկրորդ։ Սովի, պատերազմի մասին յիշողութիւնները, դառնութիւնը պապի դէմքից մի վայրկեանում անհետանում են։
«Մէկ հատ կար, էս մեր ռայոնէն էր, առա, աշխատանքից կու գայի, կ՚ըսէի՝ ճաշ եփե՞լ ես, կ՚ըսէր՝ ըշտա (իշտահ, ախորժակ- հեղ.) չկայ ճաշ եփելու։ Խելքից պակաս էր, ասի՝ գնայ։ Ինն ամիս պահի»,- կ՚ըսէ պապը։ Ելենա տատը կը ժպտի։
Հրաչիկ պապն իր երրորդ կնոջէն գոհ է, կ՚ըսէ, որ եթէ «պրոդուկտ» կը բերէ, տատը լաւ ճաշեր կը պատրաստէ։ Տատն ալ կ՚աւելացնէ, որ ամէն կիրակի պապը Մարտունու շուկայ կ՚երթայ, առեւտուր կ՚ընէ, կու գայ։ «Խաց կէղնի՝ խաց կ՚ուտինք, խամ էղնի՝ խամ կ՚ուտինք»,- կը բնորոշէ պապը։ Նրա թոշակը 50.000 դրամ է, տատինը՝ 34.000։ Վերջինս կ՚ըսէ, որ պապը բարեգործ է՝ ունեցած փողէն կը բաժանէ ոչ միայն դժուար ապրող զաւակներուն, այլեւ գիւղացիներուն։
Ամուսիններով կ՚աշխատեն տնամերձ այգիին մէջ՝ կարտոֆիլ, կաղամբ կ՚աճեցնեն։ Պապը կ՚ըսէ. «Ես կը փորեմ, տատը կը տնկէ կարտոլները»։ Մեր հանդիպումէն առաջ հասցրած էր կարտոֆիլ փոխանակել Դիլիջանէն բերուած վառելափայտի հետ, որ շարուած էր բակի մէջ։
Պապը 15 թոռ ունի։ Կ՚ըսէ՝ մկայ (հիմա, այժմ) կը ցանկանայ, որ իր երախաները, թոռները փորձանքի չհանդիպեն։ «Ես ու պառաւս ուտենք, խմենք, դոլար-մոլար որ բերեն, ապրինք»,- սա ըսելուն պէս Հրաչիկ պապը բարձր կը ծիծաղէ, վառարանի մօտ նստած Ելենա տատն ալ չի կարողանար զսպել ծիծաղը։ Տատն կ՚ըսէ, թէ ինքը չի խմում, բայց պապն օգտագործում է։ Պապն էլ պնդում է, թէ տատն ալ իր հետ մի բաժակ կը խմէ։
«Եթէ իմ պառաւ ինձ չսիրէ, չյարգէ, կ՚ըսեմ՝ թող գնայ»,- կը շեշտէ 92-ամեայ պապը՝ աւելացնելով, թէ ընտանիքն ամուր է, երբ սէր կ՚ըլլայ։ Կյանքի մէջ, կ՚ըսէ, պիտի աշխատես, աչք չդնես հարեւանիդ ունեցածին, որ աշխատես, դուն ալ կունենաս։
Հրաչիկ պապի համոզմամբ՝ սերունդը չէ փոխուած։ Այդ մասին խօսելու ատեն ան յօնքերը կը կիտէ, դէմքը կը մթնի. « Որ չեն ասում սերունդը փոխուել ա... Լոդր, պարազիտ մարդու մօտ պարազիտ երախայ կը ծնուի, խելօք մարդու մօտ՝ խելօք, լաւ դաստիարակուած»։
«Էն արաղը հանի, ինձ լաւութիւն արէք, մի բաժակ խմէք, այ կնիկ, սեղան դիր»,- պապը ելնում է տեղից, Ելենա տատը հետեւում է նրան։ Մենք հրաժարւում ենք հիւրասիրութիւնէն, տանտէրերը կը նեղանան, թէ բա ոնց կը լինի, հեսած ենք իրենց տուն, հաց չկտրենք։ Կ՚ըսենք՝ մի ուրիշ անգամ։
Դարպասի մօտ պապի «սուրբն» է՝ «Նարեկը»։ Փոքր աղօթատեղի է։ 1829-30-ին Ալաշկերտից գաղթելէն յետոյ բերած են պապի նախնիները։ Պապը կ՚ըսէ՝ այստեղ ըրած աղօթքը կ՚իրականանայ։ «Ես քեզ ասիմ, էդ տերտերնուն չեմ սիրում, բայց վերեւներում Աստուած կայ… Արածդ բերում ա քո դէմ»,- արդէն բակին մէջ կ՚ըսէ պապը։
Ելենա տատը կը կանչէ ինձ, թէ բա մոմ վառէք «Նարեկի մէջ», անպայման վառէք։
