ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Թանգարանային ամէն մի արժէք իր պատմութիւնն ունի, միմիայն իրեն յատուկ պատմութիւնը։ Դրա համար էլ այն դառնում է պատմական արժէք։ Իսկ եթէ այն կապուած է նշանաւոր որեւէ երեւոյթի հետ, ապա դառնում է պատմութեան մի անհրաժեշտ մասնիկը։ Այդպիսի պատմական արժէք ներկայացնող նիւթերի թիւին պէտք է դասել նաեւ հայ բեմի ականաւոր դէմքեր Գեւորգ Չմշկեանի, Պետրոս Ադամեանի, Աստղիկի եւ Սիրանոյշի մէկական դիմանկար-լուսանկարները, որոնք բազմացուել եւ պահւում են գրականութեան եւ արուեստի թանգարանի գրական եւ թատերական բաժիններում։ Այդ լուսանկարների բնագրերից, դժբախտաբար, չի պահպանուել Պ. Ադամեանի լուսանկարը, ուստի բնօրինակի փոխարէն ներկայացնում ենք այդ շրջանի մէկ ուրիշ նկար՝ պահպանելու ամբողջութիւնը։
Ի՞նչն է շարժառիթ հանդիսացել այդ լուսանկարների ստեղծման համար, ե՞րբ՞, որտե՞ղ եւ ինչո՞ւ է զգացուել դրանց անհրաժեշտութիւնը։
1879 թուականի սկզբներին Թիֆլիսում, իսկ կէսերին Նոր Նախիջեւանում կազմակերպուել են թատերական ընկերութիւններ, որոնք կանոնաւոր հունի մէջ են դրել թատերական կեանքի առաջընթացքը։ Թիֆլիսի թատերական ընկերութեան ղեկավար կազմում ընտրուել են գրական-հասարակական կեանքում ճանաչուած դէմքեր՝ Բանկի կառավարիչ Նապոլեոն Ամատունին (1839-1899) նախագահ, դրամատուրգ Գաբրիէլ Սունդուկեանը (1825-1912), իրաւաբան եւ թարգմանիչ Սենեքերիմ Արծրունին (1855-1921), «Փորձ» ամսագրի խմբագիր, թարգմանիչ Աբգար Յովհաննիսեանը (1849-1904) խաղացանկային յանձնաժողովի անդամներ, դերասան Գեւորգ Չմշկեանը (1837-1915) քարտուղար եւ ուրիշներ։
Թատերական կոմիտետը (ընկերութիւն) մտահոգուելով թատրոնի խաղացանկը ինքնուրոյն եւ թարգմանական դրամատուրգիայով հարստացնելու, թատրոնը մասսաների սեփականութիւնը դարձնելու, հասարակութեան մէջ գեղագիտական միտքը զարգացնելու հարցերով ձեռնարկել է մի շարք միջոցառումներ, որոնցից մէկը եղել է Մշտական դերասանական խմբի կազմի ուժեղացումը։ Դերասանական խումբը կարող ուժերով համալրելու նպատակով, բժիշկ-գրող Ծերենցի (Յովսէփ Շիշմանեան, 1822- 1888) առաջարկութեամբ Գ.Չմշկեանը նամակագրական կապերի մէջ է մտել պոլսահայ դերասան Պետրոս Ադամեանի հետ, որի մասին նա լսել էր նորոգ հանգուցեալ, իր ընկեր դերասան Միհրդատ Ամերիկեանից (1843-1879)։ Ընդունելով Չմշկեանի հրաւէրը, Ադամեանն իր հերթին բանակցութիւններ է վարել մի շարք դերասան-դերասանուհիների հետ, որոնցից իրենց համաձայնութիւնն են տուել Աստղիկ (1855-1884) եւ Սիրանոյշ (1857-1932) Գանթարճեան քոյրերը։
Գործին պաշտօնական բնոյթ տալու նպատակով, Ընկերութեան որոշմամբ, 1879-ի Յուլիսին մէկեանը մեկնել է Պոլիս, անձամբ ծանօթացել Ադամեանի, Աստղիկի եւ Սիրանոյշի հետ եւ իբրեւ թատերական կոմիտետի լիազօր-ներկայացուցիչ, 150 ռուբլի աշխատավարձով նրանց հրաւիրել Թիֆլիս։ Պոլսում Չմշկեանն առանձին-առանձին, երկուական օրինակից, նոյն բովանդակութեամբ պայմանագրեր է կնքել իւրաքանչիւրի հետ հայերէն եւ ֆրանսերէն լեզուներով։ Թէեւ Չմշկեանի ձեռքով կազմուած պայմանագրերի բնագրերը չեն պահպանուել, բայց Ն. Ամատունու արխիւից Օգտուելիս, ժամանակին, մանկավարժ Բագրատ Տէր- Ղազարեանն իր «նիւթեր հայ թատրոնի ապագայ ուսումնասիրութեան համար» աշխատանքի համար արտագրել է Պ. Ադամանեանի հետ կնքած պայմանագրի տեքստը, որից պարզւում է, որ այն բաղկացած է եղել 12 կէտից եւ լիովին համապատասխանել է անցեալ դարի 80-ական թուականների թատերական կեանքի ներքին կանոնադրութեանը, դերասանների իրաւունքների ու պարտականութիւնների կատարմանը եւ այլ մանրամասնութիւնների։
Ահա Պ. Ադամանեանի եւ Գ. Չմշկեանի միջեւ կնքուած պայմանագրի օրինակը։
Ներքոյ ստորագրեալ,
Պարոն Պետրոս Ադամեան, ճարտար թատերական, բնակիչ Կ. Պոլսոյ, հպատակ Օսմանեան եւ պարոն Գէորգ Չմշկեան, աստիճանաւոր, բնակիչ Թիֆլիզի, ռուսահպատակ, իբրեւ փոխանորդ եւ ներկայացուցիչ Թիֆլիզի հայ-թատերական մասնաժողովի, յարդիսն Կ. Պոլիս, Յետագայ պայմանագիրս փոփոխակի հաւանութեամբ հաստատեցինք –այսինքն-
1 Պ. Ադամեան յանձնառու լինի գնալ ի Թիֆլիզ եւ ծառայել նոյն քաղաքին մէջ անընդհատաբար մինչեւ 15 Օգոստոս 1880, իբր ճարտար թատերական ընդ վարչութեամբ յիշեալ հայ-Թատերական Մասնաժողովի, պարտաւորելով կատարել տրամներու, կատակերգութեանց, ողբերգութեանց, վօդուել եւ օփերաներու մէջ այն դերերն, որ իւր ընդունակութեան եւ կարողուՉմշթեան համեմատ նոյն Մասնաժողովի ընտրած բեմական վարիչն (րէժիսէօր) նշանակէ։
2 Պ. Ադամեան խոստանայ եւ պարտաւորի հնազանդիլ այն ամենայն թատերական ներքին կանոնադրութեանց, որք ընդունուած եւ վաւերացուած են քաղաքային թատրոնի վարչութենէն եւ Թիֆլիզի հայ-ռամկական բարբառով իրեն յանձնուած դերերն պատրաստել քսան օրուան միջոցում, իսկ Պոլսոյ բարբառով դերերն ութ օրուան միջոցառում եւ առ առաւելն շաբաթը երեք ներկայացման հանդիսանալ ի բեմ։
3 Պ. Ադամեան պարտի իւր անձնական ծախքէն հայթայթել եւ ունենալ այն բոլորը անհրաժեշտ հագուստներն, որ Եւորպական Սիվել խաղերու մէջ իւր վարելու դերերու մասին հարկաւոր են, ինչպէս նաեւ ձեռնոց եւ կէս կօշիկ (փոթին). իսկ պատմական եւ այլ թատերախաղերու յատուկ հանդերձներն նոյն իսկ վարչութիւնն պարտի հոգալ։
4 Պ. Ադամեան պարտաւոր է գտնուիլ ի Թիֆլիզ ոչ ուշ քան ց15 Օգոստոս ներկայ տարուայ։
5 Պ. Ադամեանի ճամբու ծախքն մինչեւ ի Թիֆլիզ ինչպէս նաեւ վերադարձն ի Կ՜ Պոլիս պարտի վճարել Պ. Գէորգ Չմշկեան ի դիմաց Մասնաժողով, այսինքն առաջին կարգ շոգենաւուց եւ բ. կարգ երկաթուղեաց։
6 Պ. Ադամեան ամսական ռոճիկն որոշուած է հարիւր յիսուն ռուբլի զոր վերոյիշեալ Մասնաժողովն պարտաւորի հատուցանել իւրաքանչիւր ամսոյ լրանալուն մինչեւ 15 Օգոստոս 1880, բացի յաջորդ յօդուածոց մէջ նախատեսեալ պարագայից (թիւ 7 եւ 8)։ Այդ ռոճիկ ընթացքն պիտի սկսի Պ. Ադամեանի ի Թիֆլիզ հասած օրէն։
7 Պ. Ադամեան յետ մի ամսոյ լրանալուն Թիֆլիզ հասած օրէն հաշուելով ազատ է հրաժարիլ ներկայ պայմանագրութեանս գործադրութենէն եւ ուղեւորութեան ծախսն ստանալով Պոլիս վերադառնալ։ Բայց թէ որոշէ յետ իւր հրաժարականն տալուն Թիֆլիզ հաստատուել վարչութիւնն վերադարձի ծախսն վճարելու պարտական չի լինիր- դարձեալ Պ. Ադամեան մինչեւ 15 Օգոստոս 1880 պիտի չկարողանայ ուրիշ թատերական ընկերութեանց հետ կապուելու եւ Թիֆլիզի մէջ ներկայացումն տալու, առանց 12-րդ յօդուածոյ մէջ սահմանեալ ինը հարիւր ռուբլի տուգանքն հատուցանելու առ թատերական մասնաժողովն։
8. Եթէ անձնական տկարութիւն կամ հիւանդութիւն ինչ բժշկական վկայագրով հաստատուած արգելու պարոն Ադամեան իւր դերասանական պարտուց գործադրութենէն եւ այդ որեւէ շարունակաբար մինչեւ երեսուն օր, Մասնաժողովն ազատ է զնա արձակելու հատուցանելով նոյն երեսուն աւուրց ռոճիկն եւ սահմանեալ ուղեւորութեան ծախքն մինչեւ Պոլիս վերադառնալ։
9 Բացի սահմանեալ ամսական ռոճիկէն Պ. Ադամեան պիտի ստանայ մի նպաստի ներկայացումն ի միջոցի Հոկտեմբեր ամսոյն սկզբէն մինչեւ յաջորդ Մարտ ամսոյն վերջն։
Սոյն երեւոյթի հասոյթն յետ վարչութեան ծախուց համար որոշեալ 150 ռուբլի վար դրուելու ամբողջապէս իրեն պիտի պատկանի։
Այդ նպաստի (օրն) բացի կիրակիէ, ուրիշ որեւիցէ օր պիտի կարենայ որոշուել համաձայնութեամբ մասնաժողովոյ հետ։
Մասնաժողովն պիտի նշանակէ տոմսակներու գինն, որ սովորականէն նուազագոյն պիտի չլինին։
10 Մասնաժողովն արտօնութիւն եւ իրաւունք չունի ներկայ պայմանագիրս ուրիշ վարչութեան մը վերածել եւ յանձնելու։
11 Պ.Գ. Չմշկեան ի դիմաց մասնաժողովոյն պարտաւորի Պ. Ադամեանին հատուցանել կանխիկ երկու հարիւր ռուբլի անմիջապէս յետ ստորագրութեան ներկայիս, ընդունելի երաշխաւորութեամբ։
Սոյն երկու հարիւր ռուբլի կանխիկ գումարն ամիսը 50 ռուբլի համեմատութեամբ Մասնաժողովն վար պիտի դնէ նոյն պարոնին ամսականներէ։
12 Ներկայ պայմանագրիս զօրութիւնը խախտող կողմն պիտի հատուցանէ միւսին ինն հարիւր ռուբլի տուգանք։
Հաստատեալ եւ ստորագրեալ կրկին օրինակ, ի. Կ.Պոլիս 11/23 Յուլիսի 1879։
Պ. Ադամեան
Գ. Չմշկեան
Պայմանագիրը վաւերացուել են 1879 թուականի Յուլիսի 11/23-ին դրամատուրգ եւ թատերական գործիչ Սրապիոն Հեքիմեանի նոտարական գրասենեակում, որից յետոյ գնացել են Ապտուլլահ (եան) եղբայրների լուսանկարչատուն եւ առանձին-առանձին լուսանկարուել։ Լուսանկարները ձուաձեւ օղակի մէջ դիմանկարներն են 7,6X5,5 սմ. Չափի, նկարի տակ ֆրանսերէն ցրիւ շարուածքով տպագրուած է Abdullah Frazes Constantinople։ Ադամեանի, Աստղիկի եւ Սիրանոյշի լուսանկարներից մէկական օրինակ Չմշկեանն ուղարկել է Թիֆլիս՝ իշխան Ամատունուն՝ Պոլսից հրաւիրուած դերասանների մասին պատկերացում ունենալու։
Չմշկեանը, Ադամեանը, Աստղիկը, Սիրանոյշը եւ նրանց դիմաւորելու համար Փոթի նաւահանգիստ քաղաքը գնացած դերասան Արտաշէս Սուքիասեանը Յուլիսի 30-ին հասել են Թիֆլիս։ Կայարանում նրանց դիմաւորել է կոմիտետի անդամ Գաբրիէլ Սնդուկեանը եւ երկու կառքով ուղեւորել են «Ռոսսիա» հիւրանոցը, ուր նրանց սպասելիս են եղել Կոմիտետի անդամները եւ, այդ օրերին Թիֆլիսում գտնուող բանաստեղծ, Ռափայել Պատկանեանը (1830-1892)։
Այդ լուսանկարներից, ինչպէս նշուեց, Ադամեանի լուսանկարը չի պահպանուել։ Սիրանոյշը պահպանուել է երկու լուսանկար, որոնցից մէկը գտնւում է իր ֆոնդում, իսկ միւսը՝ Գ. Սունդուկեանի։ Չմշկեանից եւս մնացել է երկուսը՝ մէկ իր ֆոնդում, իսկ միւսը՝ Ռափայել Պատկանեանի։ Ըստ որում, Պատկանեանի ֆոնդում պահուող լուսանկարի վրայ արուած է հետեւեալ մակագրութիւնը՝ «իմ սիրած հեղինակը Գամառ Քաթիպային, դերասան Գ. Չմշկեան»։ Աստղիկից էլ պահպանուել է մէկ լուսանկար՝ նուիրուած Գ. Սունդուկեանին։ Ընդամէնը մի քանի օրուայ ծանօթ լինելով, Աստղիկը յարմար ձեւակերպում չգտնելով, պարզապէս գրել է. «Յիշատակ յարգանաց Գ. Սնտուկեանին, Ա. Աստղիկ, «18» 79 Օգոստոսի 4»։
Թիֆլիսի Հայոց թատերական ընկերութեան մշտական դերասանական խումբը իր թատերաշրջանը բացել է Սեպտեմբերի 3-ին, Պոլսից բերուած «Սէր առանց համարման» թարգմանական պիէսով, որտեղ առաջին անգամ հանդէս են եկել պոլսահայ դերասանները Թիֆլիսի հասարակայնութեան առաջ։ Դերասան եւ մանկավարժ Ամիրան Մանդինեանն իր յիշատակարանում այդ մասին գրել է «թատրոնը լի էր հանդիսականներով։ Ադամեանը, Աստղիկը եւ Սիրանոյշը մեծ ընդունելութիւն արժանացան, ծափահարութիւններին վերջ չկար, թատրոնը դղրդում էր»։
Այսպէս՝ երկու-երեք թատերաշրջան Թիֆլիսում գործելով, նրանք մեծ հեղինակութիւն ձեռք բերին եւ (բացի Աստղիկից) իրենց բեմական կեանքը կապեցին Անդրկովկասի հետ։ Սիրանոյշի խոստովանութեամբ, թէ՛ Ադամեանը եւ թէ՛ ինքը երախտապարտ են կովկասահայութեանը, որի գնահատութեամբ աճել ու հասունացել է իրենց արուեստը, տարածել հռչակը։
Բաւական է ասել, որ արեւելքի ժողովրդների թատրոնի պատմութեան մէջ Համլետի առաջին դերակատարները եղել են Պետրոս Ադամեանը (1880-1888) եւ Սիրանոյշը դերասանուհիների մէջ (1901-1927)։
Աստղիկի հիւանդութեան պատճառով նա եւ Սիրանոյշը 1881-ին վերադարձել են Կ. Պոլիս, իսկ Ադամեանը շարունակել է մինչեւ 1882-ը, իսկ այնուհետեւ շրջագայելով Անդրկովկասի, Ռուսաստանի, Ուկրաինայի քաղաքները, ամենուրէք վայելել է հանդիսատեսի սէրն ու համակրանքը, օտարախօս միջավայրում բարձրացրել հայոց լեզուի կատարելութիւնը եւ հայ թատրոնի հեղինակութիւնը։
Այսպիսով, ինչպէս թատերական քննադատ (յետագայում «Նոր Դարի» խմբագիր) Սպանդար Սպանդարեանն է նշել, Պոլսից հրաւիրուած դերասանների ելոյթներով քանդուել է չինական այն պարիսպը, որ ընկած է եղել Արեւելեան եւ Արեւմտեան Հայաստանի միջեւ։
