Քելէ էրթանք մըր էրկիր

ՀՐԱԿ Ա.

«Քելէ լաօ, քե­լէ էր­թանք մըր էր­կիր», այսպէս աւար­տե­ցաւ Կո­միտա­սեան ան­զուգա­կան երե­կոն Պոլ­սոյ մէջ։

«Music of Armenia» եւ «Anadolu Kültür»ի կազ­մա­կեր­պած «102 Քայ­լեր» հա­մեր­գը, Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան յի­շատա­կի օրուան նա­խօրեակին, մէկ վայ­րի մէջ մէկ­տե­ղեց հայ, թուրք, քիւրտ եւ ալե­ւի արուես­տա­գէտ­ներ, որոնք Կո­միտա­սի մե­ղեդի­ներով մե­զի տա­րին հե­ռուն… մե­զի տա­րին դէ­պի ան­ցեալ, հաս­նե­լով մին­չեւ ներ­կան եւ անցնե­լով դէ­պի ապա­գան։

Աւե­լի քան դար մը առաջ, նոյն այդ թա­ղերուն մէ­ջէն ձեր­բա­կալուած եւ ապա սպան­նուած ու աք­սո­րուած հայ մտա­ւորա­կան­նե­րու խա­ւին մէջ կար նոյ­նինքն՝ Կո­միտաս Վար­դա­պետը։ 102 տա­րի ետք ան վե­րադար­ձաւ այդ թա­ղերուն եւ կոչ ուղղեց աշ­խարհաս­փիւռ հա­յերուն վե­րադառ­նալ «Եր­կիր»։ Մինչ Երե­ւանի ու Պէյ­րութի մէջ հսկու­մի ջա­հեր­թե­րը տե­ղի կ՚ու­նե­նային, Պոլ­սոյ հա­մեր­գի մութ սրա­հին մէջ կը վա­ռէին ան­մա­հու­թեան մո­մերը։

Սրա­հին մէջ կը հնչէր անուշ մեկ­նա­բանու­թիւններ՝ «Տլէ Եաման»ի, «Պին­կէօլ»ի, «Հայր Մեր»ի, «Քելէ Քե­լէ»ի եւ ու­րիշ կտոր­նե­րու, կա­տարո­ղու­թեամբ Յաս­միկ Յա­րու­թիւնեանի, Սու­նա Ալա­նի, Մի­րազ Երեակին եւ Էօզ­ճան Կիւ­լի։

Անոնց ձայ­նե­րուն մէջ կը լսուէր 1,5 մի­լիոնի կան­չը, տե­ղահա­նու­մը, Տէր Զօ­րի անա­պատը… կը լսուէր հա­յու դժբախտ ճա­կատա­գիրը։ Ներ­կա­ները չէին ծա­փէր, բայց ար­ցունք կը թա­փէին։ Բո­լորին հա­մար յու­զիչ եւ զգա­յուն պահ էր։ Արուես­տա­գէտ­նե­րէն ոմանք չկրցան պա­հել իրենց թրջուած աչ­քե­րը։ Եյդ վայրկեան չկար հայ կամ թուրք, պոլ­սե­ցի կամ պէյ­րութա­հայ, քիւրտ կամ ալեւի… կար միայն մար­դը եւ մարդկու­թիւնը, կար ժո­ղովուրդնե­րու եղ­բայրու­թիւնը։

Ապ­րիլ 23-ին, ներ­կա­ները ոգե­կոչե­ցին մար­դու կա­տարած ոճի­րը մար­դուն դէմ, մար­դու կա­տարած ոճի­րը մարդկութեան դէմ։

Մարդկու­թեան դէմ ոճիր մը, որ տա­կաւին ու­րացման քա­ղաքա­կանութեան են­թա­կայ է։ Իսկ հայ ժո­ղովուրդի վէր­քը տա­կաւին կը մնայ խո­ցելի։

Մարդկու­թեան դէմ ոճիր մը, ուր հայ ժո­ղովուրդը կորսնցուց իր պա­պենա­կան տունն ու հո­ղը եւ իր զան­գուածին մէկ կա­րեւոր մա­սը։

Ոճիր մը որ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն է։ Այո՛ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն։ Եզր մը որ մին­չեւ այ­սօր շա­տեր կը տա­տամ­սին Հրա­պարա­կաւ գոր­ծա­ծել Թուրքիոյ մէջ։ Նոյ­նը եղաւ հա­մեր­գի բաց­ման խօս­քի ժա­մանակ երբ Լոն­տո­նէն ժա­մանած կազ­մա­կեր­պիչնե­րէն մէ­կը անգլե­րէնով ար­տա­սանած իր խօս­քին մէջ վայրկեանի մը հա­մար չամ­բողջա­ցուց իր խօս­քը, տա­տամ­սե­լով գոր­ծա­ծելու «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը։ Բայց ապա, ներ­կա­ներուն հա­ւանու­մով 1915-ի դէպ­քե­րը կո­չեց այնպէս որ էին՝ ցե­ղաս­պա­նու­թիւն։

Աւե­լին, բաց­ման խօս­քի թրքե­րէն թարգմա­նու­թեան ժա­մանակ, թե­րեւս ան­գի­տակ­ցա­բար, թե­րեւս ոչ, թարգմա­նիչը չգոր­ծա­ծեց «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը։ Ինչ որ պատ­ճառ եղաւ սրա­հի տար­բեր ան­կիւննե­րէն հնչէ «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը թրքե­րէնով։ Ար­դէն բո­լորին մար­միննե­րը փշա­քաղուած էին։

Հայ ժո­ղովուրդին հա­մար, մա­նաւանդ սփիւռքա­հայու­թեան հա­մար, ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը գո­յու­թեան հարց է, մեր ինքնու­թեան մաս կը կազ­մէ, մեր ցի­րու­ցան ըլ­լա­լուն պատ­ճառն է։ Բայց բնա­կանա­բար մեր ժո­ղովուրդի պատ­մութիւ­նը չվեր­ջա­ցաւ 1915-ին։ Մեր պատ­մութիւ­նը միայն ջարդ ու ցաւ չէ, այլ նաեւ գո­յապայ­քար ու վե­րած­նունդ։ Մենք կանգ, մենք կ՚ապ­րինք, դեռ հոս ենք։ Պո­լիսէն մին­չեւ Հա­յաս­տան, մին­չեւ Պէյ­րութ եւ Ամե­րիկա…

Այո՛, հա­յերս կ՚ապ­րինք մեր տու­նե­րէն ու հո­ղերէն դուրս, բայց այդ տու­ներն ու հո­ղերը, այդ եր­կի­րը որ կը կո­չենք հայ­րե­նիք, կ՚ապ­րի մեր մէջ, մեր էու­թեան եւ մտա­ծողու­թեան մէջ։

Մեզ­մէ խլուած այդ եր­կի­րը տա­կաւին թարմ է եւ կ՚ապ­րի մեր գրա­կանու­թեան մէջ, մեր եր­գե­րուն ու մե­ղեդի­ներուն մէջ։

Կո­միտա­սի ճամ­բով այդ եր­կի­րը ան­մահ է, իսկ մեր ծա­րաւն ու կա­րօտը չյա­գեցած։ Պի­տի եր­թանք այդ եր­կի­րը։ «Քե­լէ լաօ, քելէ էր­թանք մըր էր­կիր»։

Պոլ­սոյ թա­ղերուն մէջ Կո­միտա­սի վե­րադար­ձը, հայ եր­գի ու մե­ղեդիի հնչիւ­նը, եւ այլ ժո­ղովուրդնե­րու զօ­րակ­ցութիւ­նը մե­զի ու մեր դա­տին ար­դէն լա­ւագոյն փաստն են որ 1915-ի կան­խամտա­ծուած ծրա­գիրը ձա­խողած է։ Ապ­րիլ 23-ի հա­մեր­գը, անկախ իր բո­վան­դա­կու­թե­նէն ան­դին հսկում էր։

Հսկում էր 1,5 մի­լիոնին, Հրան­դին, Սե­ւակին եւ այս քա­ղաքա­կանու­թեան զո­հը գա­ցած բո­լոր նա­հատակ­նե­րուն։

Յար­գանք անոնց յի­շատակին։