ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Սկսած 19-րդ դարի 80-ական թուականներից աշխուժացել են արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութեան եւ արուեստի գործիչների փոխադարձ հանդիպումներն ու գնահատութիւնները։ Դրանք երկկողմանիօրէն նպաստել են գրական-քննադատական մտքի հասունացմանը, թատրոնի, երաժշտութեան, կերպարուեստի զարգացման հարցերի ուսումնասիրութեան ընդլայնմանը։
1910-ական թթ. Անդրկովկաս եկած արեւմտահայ գրողներից մի առանձին հետաքրքրութիւն է ներկայացրել հայոց վէրքի, վշտի, միաժամանակ՝ վերածննդի երգիչ-բանաստեղծ Սիամանթօն-Ատոմ Եարճանեանը։ Նրա Թիֆլիս գալը զուգադիպել է Հայոց Գրողների Ընկերութեան գործունէութեան երկրորդ տարեշրջանի բացմանը։ Առաջին միջոցառումը նուիրուած է եղել արեւմտահայ գրականութեանը, որի մասին խօսել է գրական-մշակութային գործիչ Գասպար Իփեկեանը (դերասան եւ ռեժիսոր Արմէն Արմէնեանի եղբայրը)։
1913-ի Նոյեմբերի 7-ի այդ միջոցառումը հակիրճ խօսքով ընկերութեան նիստը բացել է նրա նախագահ Յովհաննէս Թումանեանը։ Արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրողների ու գրական կապերն ամրապնդող նրա ելոյթում, խօսքը մասնաւորեցնելով օրուայ պատուաւոր հիւրին, ասել է՝ «Առանձին ուզում եմ յիշատակել, որ տաճկահայ գրականութեանը նուիրուած էս երեկոյեան ներկայ է տաճկահայ գրականութեան ամենաինքնատիպ, տաղանդաւոր ներկայացուցիչներից մինը՝ մեր ազգային վշտի ու կորովի ուժեղ երգիչը, պ. Ատոմ Եարճանեան- Սիամանթօն, որին յայտնում ենք մեր սէրն ու յարգանքը»։ (Յ. Թումանեան, ԵԼԺ, հ.7, 1995, էջ 108)։
Սիամանթոյի պատուին ուրիշ միջոցառումներ էլ են կազմակերպուել Թիֆլիսում։ Դրանցից մէկում, սիրուած բանաստեղծի գործերից կարդացել է մի քանի ամիս առաջ Թիֆլիս հրաւիրուած դերասան Վահրամ Փափազեանը, «ՄՇԱԿ»ի խմբագիր Համբարձում Առաքելեանը գնահատելով նրա առաջին դերակատարումը Աբեղայի։ «Հին Աստուածներ» գրել է՝ «Ահա ձեզ մի նոր ուժ եւս, մեր յարգելի տիկին Սիրանոյշի շնորհիւ Թուրքիայից հրաւիրուած դերասան Վահրամ Փափազեանը»։ (Մշակ, նօ. 133)։
Թիֆլիսի թատերական գործիչներից Սիամանթոյի հետ ծանօթութիւն է ունեցել նաեւ պոլսահայ դերասանուհի Սիրանոյշը։ Եթէ ոչ վաղուց, Հաւաստի է, որ նրանք տեսնուել են Սիամանթոյի՝ Թիֆլիսում գտնուած օրերին Նոյեմբերի 20-ից յետոյ, Սիրանոյշը Սիամանթոյի (թերեւս նաեւ Վ. Փափազեանի) հետ հիւր են եղել կոմպոզիթոր Արմէն Տիգրանեանի տանը։ Պատկառելի հիւրերի համար Տիգրանեանը նուագել է հատուածներ «Անուշ» օփերայից։
Սիրանոյշը Նոյեմբերի 25-ին Աշխէն Տիգրանեանին գրած մի փոքրիկ նամակով նրանց ներկայացման է հրաւիրել՝ «Ազնուափայլ տիկին, այսօր, եթէ ցանկութիւն ունէք, պարոն Տիգրանեանի հետ միասին հայոց թատրոն գալու, ես կ՚ուղարկեմ ձեզ քոնթրմարքեր, երբ որ ստանամ։ Իսկ եթէ մինչեւ ժամը 7 չի բերեն, ես ձեզ իմաց կու տամ եւ մենք բոլորս միասին կը գնանք եօթ եւ կէսին…» (Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարան, Ս. Տիգրանեանի Ֆոնդ նօ. 436)։
Թւում է թէ «բոլորս միասին կը գնանք» ասելով Սիրանոյշն ի նկատի է ունեցել նաեւ Սիամանթոյին։ Իսկ այդ օրը Զուպալովի անուան ժողովրդական տանը ներկայացուել է Սենկեւիչի «Հօ՞ երթասի» բեմականացումը Վ. Փափազեանի մասնակցութեամբ։
Փափազեանի եւ Սիամանթոյի հանդիպման հաւաստի հետքերը տանում են Վենետիկ։ Փափազեանն իր «Յետադարձ Հայեացք»ի առաջին հատորում նշել է որ Սիամանթոյի հետ ծանօթացել է 1914-ի ամառ Վենետիկում, Սիպիլի միջոցով։ Այդ հանդիպումից քառասուն տարի անց, նա տուել է Սիամանթոյի հետեւեալ դիպուկ եւ խտացուած բնութագրութիւնը՝ «Սիպիլին ընկերանում էր սափրուած դէմքով, փոքր աչքերով, յուսահատ ու թախծոտ մի կերպարանք, թէեւ խնամքով ու վայելուչ հագնուած, բայց աւելի շատ յուսալքումի մարմնացում, քան կենդանի արարած։ Հարցական ակնարկս գուշակեց Սիպիլը եւ ծանօթացրեց այդ մարդու հետ, խորհրդապաշտ բանաստեղծ Սիամանթօն էր։ Երբեք գրողը իր գրածի հայելին չի եղել այնպէս, ինչպէս նա, ում վրայ որ կանգ էր առնում նրա տարտամ, ցուրտ հայեացքը, յուսահատութիւնը չոգում էր նրա վրայ, ձայնը գալիս էր կարծես հեռուից, ինչ-որ խոնաւ նկուղից, անողոք, ամուլ, անարեւ եւ երբ ձեռքը մեկնեց, ինձ՝ թուաց թէ մրսում եմ»։
Թէ ինչքան են տեւել Սիամանթոյի եւ Փափազեանի հանդիպումները, ստոյգ յայտնի չէ։ Բայց պահպանուել է նրանց մի լուսանկարը միասին, ամբողջ հասակով, Վենետիկի Սուրբ Մարկոսի հրապարակում, աղաւնիների կերակրելիս։ Ուրեմն, նրանց հանդիպումները պատահական բնոյթ չեն կրել։
