ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
Երեւանի պետական համալսարանի ուսանողական տարիներուս եղած էի Ուսանողական գիտական ընկերութեան փոխնախագահը։ Կու գայի երկրէ մը, որ անցեալին պատկանած էր արեւմտեան ճամբարին, հետեւաբար այնքան ալ ծանօթ չէի համայնավարական կամ ընկերվարական մշակոյթին, անոր արտայայտչաձեւերուն։ Իսկ Հայաստան, որ դեռ նոր կը թօթափէր համայնավարութեան ծանր թիկնոցը, կուշտուկուռ վայելած էր այդ մշակոյթին բարիքներն ու... չարիքները։
Մինչ մեր աշակերտական տարիներուն ներքին անհանգստութեամբ մը կ՚անցնէինք Սովետական Միութեան Պէյօղլուի շիտակին գտնուող հիւպատոսարանին առջեւէն, արեւելեան ճամբարի փլուզումէն ետք այդ երկրին պատկանող ինչ որ կար՝ տօներ, մարդեր, արտադրութիւն եւլն սկսած էր ողողել Ղալաթիոյ կամ առհասարակ ողջ արեւմուտքի շուկան, որ այնքան պատրաստակամ էր վաճառելու անցեալին վտանգաւոր, խորհրդաւոր նկատուածը։ Անցեալի արգիլեալ պտուղը հրապուրիչ էր անշուշտ։ Նոյնը ի զօրու էր նաեւ Հայաստանի պարագային։ Սովետական տարիներուն արեւմուտքի արգիլեալ ամէն ինչը սկսած էր հետզհետէ թափանցել հոն՝ հագուստ-կապուստէն սկսեալ մինչեւ երաժշտութիւն։
Զոր օրինակ...
Քուպայի յեղափոխութեան առասպելանուն առաջնորդ Չէ Կեվարա 1990-ականներու աւարտին կը դառնար արեւմտեան ժողովրդական մշակոյթին մէկ տարրը՝ իր նկարները կը դաջուէին վերնաշապիկներու վրայ, իր գլխարկը կը կրէին երիտասարդները, գիրքեր կը տպուէին, իրեն ձօնուած երգերը վերստին կը կատարուէին ու այդ շրջանին էր դարձեալ որ Քուպա Չէ Կեվարայի տարի կը հռչակէր 1997-ը՝ սպանութեան 30-ամեակին առթիւ։ Ու ես, արեւմտեան ճամբարէն Երեւան հասած խանդավառ երիտասարդս, ժողովի օրակարգին բերի Չէ Կեվարայի նիւթը։ Բանի մը տեղ չդրին։ Մտածեցի, որ թերեւս չեն ճանչնար, եթէ ճանչնային պիտի չկրնային այսքան անտարբերութեամբ դիմաւորել։ Սկսայ պատմել Չէ Կեվարայի մասին... Ու յանկարծ հանեցին ու առջեւս դրին 20-30 տարի առաջուան ատենագրութեան մատեանները։ Մենք Չէ Կեվարայի 30-ամեակ կը տօնէինք, սակայն անոնք իր մահը սգացած էին։ «Ա՛յ Սեւան ջան, զզուել ենք Չէ Կեվարաներից, ուրիշ բաներ են պէտք»։
Մարտի 8-ի Համաշխարհային աշխատաւոր կանանց տօնն ալ այդպէս էր։ Նման տօնի մը գոյութենէն իսկ անտեղեակ էի նախքան 17 տարեկանին Հայաստան երթալս։ Հաւանաբար համայնավարական երանգ մը, հնչեղութիւն մը ունենալուն պատճառով չէր խրախուսուած մեր այս կողմերը։ Իսկ Հայաստանի մէջ, ընդհակառակը, իշխանութիւնները որոշած էին ջնջել այն ինչ որ կը պատկանէր խորհրդային անցեալին, ինչ որ կրնար այդ անցեալը յիշեցնել։ Իրենց համար Մարտի 8-ն ալ այդ անցեալին կը պատկանէր, ինչպէս Մայիսի 1-ը։ Նետեցին ուրեմն Մարտի 8-ը եւ տեղը դրին Ապրիլի 7-ը՝ մինչ այդ անծանօթ թուական մը։
Համայնավարութեան դիմաց ի՞նչ կարելի էր դնել, եթէ ոչ կործանած համայնավարութեան թիւ մէկ թշնամիին՝ հակառակ բոլոր փորձանքներուն տակաւին ոտքի մնացած, բայց յամենայնդէպս կնոջ երկրորդական դեր մը վերապահող, կնոջ հանդէպ բացայայտ խտրականութիւն իրականացնող ազգայի՚ն եկեղեցիին պատկանող տօն մը։ Հայ Առաքելական եկեղեցին, որ այդ թուականներէն իսկ քաղցկեղի մը պէս սկսած էր տարածուիլ համայնավարութեան ուրացում փորձարկող, սակայն իր այդ պոռթկումին մէջ սխալ քայլերու ալ ձեռնարկող Հայաստանի աշխարհավար պետութեան բջիջներուն մէջ, Ս. Աստուածածինի աւետման տօնը կրցաւ ընդունելի դարձնել որպէս կանանց օր՝ «Մայրութեան եւ գեղեցկութեան օր» խիստ վիճելի անունով (1995-ին)։ Կարծէք կինը միայն մայրութեամբ (ականջդ խօսի Թայյիփ...) կամ գեղեցկութեամբ («կինը կին է, ծաղիկը՝ հայրդ է») արժեւորուող էակ մը ըլլար։ Ըմբոստացումէն ու կանանց իրաւունքներու պահանջէն ծնունդ առած Մարտի 8-ի փոխարէն Հայաստանի իշխանութիւնները կը դնէին կանանց հլութիւն ու հնազանդութիւն թելադրող կրօնական հինգերորդական տօն մը։
Սովետական դաստիարակութեամբ հասակ առած սերունդներ անմիջապէս ըմբոստացան այս որոշման դէմ այդ տարիներուն։ Այնքան որ՝ երկրի իշխանութիւնը քանի մը տարի անց, 2001-ին, վերականգնեց Մարտի 8-ը որպէս Կանանց տօն՝ պահելով հանդերձ Ապրիլի 7-ը։ Եւ այսպէսով Հայաստան ունեցաւ Մարտի 8-էն Ապրիլի 7-ը երկարող կանանց միամսեակ։
Կանանց նուիրուած ամիս մը ունենալով հանդերձ՝ Հայաստանի մէջ ալ կիներու հանդէպ մօտեցումը տարբեր չէ Թուրքիայէն. մայր-տիկին-քոյր-աղջիկ-ծաղիկ հռետորաբանութիւնը ծամոց է իշխանութիւնը ներկայացնող տղամարդոց բերանին մէջ։ «Կրկին շնորհաւորում եմ մեր կանանց, դուստրերին ու մայրերին գարնանային գեղեցիկ տօնի կապակցութեամբ։ Թող արեւոտ այս օրը լոյս եւ յաջողութիւններ բերի բոլորի ընտանիքներին» (նախագահ Սարգսեանի ուղերձը՝ 8 Մարտ 2016-ին)։ Իշխանաւորներու ուղերձներուն մէջ կինը ընտանիքի հիմնասիւնն է, երջանկութեան, ներդաշնակութեան պահապանն ու երաշխաւորը։ Քաղաքական հռետորաբանութիւնը կինը կը բանտարկէ ընտանեկան միջավայրէն ներս՝ իրեն տալով վերարտադրուող այլեւայլ դերեր։
Կանանց իրաւունքներու պաշտպաններ կը տեղեկացնեն, թէ փաստօրէն, Հայաստանի անկախութենէն ի վեր, հանրային ուղերձները թաղած են Մարտի 8-ի իմաստը նահապետական-ազգայնական հեքիաթներու մէջ։ Կանանց նուիրուած տօներու առթիւ իսկ չեն քննարկուիր կանանց իրաւունքներուն եւ հնարաւորութիւններուն առնչուող մտահոգութիւնները, հանրային օրակարգ չեն բերուիր այս ուղղութեամբ կատարուելիք ծրագիրները։ Միւս կողմէ Հայաստանի մէջ եւս ուժգնօրէն կը շարունակուին կանանց իրաւունքներու ոտնահարումը, անոնք զոհ կը դառնան ներընտանեկան բռնութեան, կը սպաննուին տղամարդոց կողմէ...
