ԲԱԽՏԻԱՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Հայոց գրերի գիւտից յետոյ, հինգերորդ դարում, երբ գրականութիւնը եւ յատկապէս, պատմագրութիւնը դարձաւ հասարակական մտքի հասունութեան կոնկրետ արտայայտութիւնից մէկը, թատրոնը եւ թատերական արուեստը իբրեւ հասարակական երեւոյթ բախտ ունեցան մտնել գրականութեան մէջ։ Ի տարբերութիւն նախորդ շրջանի յոյն պատմիչների տուեալների, այս անգամ արդէն հարազատ հայ պատմիչների պատմագրական եւ այլ աղբիւրներում արտացոլուեցին իրենց ժամանակի թատերական կեանքի առկայութիւնը։ Վկայող այնպիսի բնորոշ արտայայտութիւններ եւ նկարագրութիւններ, որոնք լիովին հաստատեցին հայկական ազգային թատրոնի յարատեւութիւնը Հայաստանում։
Եթէ յոյն պատմիչ Պլուտարքոսի յիշատակութիւններից տեղեկացանք Տիգրանակերտի եւ Արտաշատի արքունական թատրոնների գոյութեան ու գործունէութեան մասին, ապա հինգերորդ եւ յետագայ դարերի հեյ պատմիչների ու եկեղեցական գործիչների աշխատութիւններում տեղ են գտել ժողովրդական, աւելի մասսայական թատրոնի գոյութիւնն ապացուցող այնպիսի տուեալներ, որոնք ոչ միայն հաստատում են նրա մասսայական բնոյթ կրելը, այլեւ այն աստիճան զարգացած եւ ներգործուն լինելը, որ կրօնական բարձրաստիճան գործիչները սկսել են հալածել թատերական խաղերի կազմակերպիչներին, դերասաններին ու դերասանուհիներին, որովհետեւ նրանք իրենց կենդանի ու նպատակասլաց արուեստով աւելի շատ հանդիսատես են գրաւուել թատրոններում, քան թէ հոգեւորականներն իրենց քարոզներով ու աղօթքներով՝ եկեղեցիներում։
Դեռեւս վաղ միջնադարից սկսած մեզ են հասել եկեղեցական բարձրաստիճան գործիչների խտրական ճառեր, որոնք վերաբերում են մարդկանց վատ սովորութիւններից հեռու պահելու, աստուածավախ կարգ ու կանոն պահպանելու, չափի ու կշռի հարցերում հարազատ մնալու եւ այլ հարցերի։
Թուով 28 այդ ճառերը վերագրուած են հինգերորդ դարի 80-ական թուականների Հայոց Կաթողիկոս Յովհան Մանդակունիին։ Այդ ճառերից չորս օրինակ գրչագրեր պահւում են Մեսրոպ Մաշտոցի անուան մատենադարանում. Ունեցել են երկու հրատարակութիւն Վենետիկում՝ 1836 եւ 1861 թուականներին։
Սակայն, բանասիրութեան մէջ աւելի հաւանական է համարւում, որ այս ճառերի հեղինակը ոչ թէ Յովհան Մանդակունին է, այլ Յովհան Մայրադոմեցին։ Չխորանալով նրա իսկական հեղինակի ով լինելու մէջ, որովհետեւ մեզ հետաքրքրող տուեալ դէպքում ոչ թէ հեղինակն է, այլ նիւթը։
Մի փոքր կանգ առնենք 17-րդ ճառի պարունակութեան վրայ, որը վերնագրուած է՝ «Սատանայական Անօրէն Թատրոնների Մասին»։ Այս վերագիրն ինքնին շատ բան է ասում։ Ի՞նչն է այստեղ մեզ համար հետաքրքրականն ու արժէքաւորը։ Այն, որ հայ թատրոնն այնքան զարգացած, այնքան մատչելի ու մասսայական բնոյթ է կրել մեր ժողովրդի կեանքում, որ ժողովրդական լայն զանգուածներին իր կողմը գրաւելու համար հոգեւորականութիւնը ստիպուած է եղել պայքար ծաւալել թատրոնի ու նրա գործիչների՝ գուսանների, կատակերգու դերասանների, պարող ու երգող վարձակների դէմ։
Թատերական արուեստի եւ ընդհանրապէս թատրոնի դէմ գրուած այդ ճառում յիշատակուած են նոյնիսկ այսօրուայ թատերական գրականութեան մէջ օգտագործուող տերմիններ ու արտայայտութիւններ, որոնք ոչ միայն պատկերացում են տալիս այն ժամանակուայ թատերական շէնքի, դերասանի, հանդիսատեսի, այլեւ բեմում կատարուող գործողութիւնների մասին։ Այդ տերմիններից են օրինակ՝ ի թատերս- թատրոններում, առ թատերս- դէպի թատրոնները, թատերախաղերն- ներկայացումները կամ պիէսները, ելեալ ի վեր, ի դիտակ տեղիս- բարձրանալով վեր՝ դիտելու տեղերը- այսօրուայ հասարակութեամբ՝ ամփիթատրոնները եւ այլն։
Այսքան հարցերի առկայութիւնը մի ճառում, մանաւանդ եթէ հաշուի ենք առնում սպառնալիք, գրեթէ յարձակողական ոճը, նշանակում է թատրոնը ժողովրդի համակրանքին արժանացած, նրա հոգեւոր կեանքում կայուն տեղ գրաւած արուեստ է եղել։
Ի՞նչ հարցեր են արծարծուած «Սատանայական անօրէն թատրոնների մասին» գրուած ճառում, որոնք այսօր մեզ հետաքրքիր եւ ճանաչողական նիւթ են տալիս հինգերորդ դարի հայ թատերական կեանքի դրուածքին ծանօթանալու համար։
Ճառի հեղինակն ամենից առաջ թատրոնի դէմ ողբագին բողոքում է այն բանի համար, որ թատրոնը, ըստ նրա, դիւային, սատանայական տեղ է, ուր մարդիկ գնում են զեղխանալու եւ հաճոյքներ վայելելու։ Թատրոնը համարուել է ապականիչ խաղերի՝ ներկայացումների տեղ, որտեղ լիքն են անօրէն պղծուածները եւ չարութեամբ լցուած գուսանները։ Նրա համար թատերական խաղ տեսնելն այնքան անտանելի է եղել, որ սիրտը ճմլուել է ներկայացում դիտելիս։
Բովանդակ Հայաստանում,- Ասուած է ճառում,- չկայ մի տեղ, որ մարդ գնայ հանգստանայ եւ ողբերգի ձայն չլսի։ Այս խոստովանութիւնը բաւական է, որ համոզուենք թէ թատրոնի գործունէութիւնը միայն մայրաքաղաք Դվինով չի սահմանուել, այլ այն տարածուած է եղել ողջ Հայաստանում։ Նշանակում է, բարձրաստիճան հոգեւորականութիւնը պայքար է մղել հասարակական մեծ երեւոյթի դէմ, ժողովրդի մէջ մեծ սէր ու հեղինակութիւն վայելող արուեստի դէմ։
Ճառից, միաժամանակ, տեղեկանում ենք, որ հասարակ ժողովրդից բացի թատրոն են յաճախել նաեւ մեծահարուստի, իշխանաւոր դասի ներկայացուցիչներ իրենց զաւակներով ու ծառաներով։ Աւելին. թատրոնի հանդիսատեսների թւում եղել են շատ մեծահարուստ տիկնայք իրենց սպասուհիներով եւ այն էլ՝ անուշահամ իւղերով օծուած։ Ինչպէս տեսնում ենք թատրոն, հանդիսաւոր արարողութեան գնալիս զարդարուելու, զանազան օծանելիքներով օծուելու այս սովորութիւնը, ըստ գրաւոր հաւաստի աղբիւրների, աւելի քան հազար հինգ հարիւր տարուայ պատմութիւն ունի։ Սա մեր թատրոնի գործունէութեան պատմութեան ամենաուշագրաւ տուեալներից մէկն է եւ ամենահին վկայութիւնը։
Ճառի հեղինակը զայրացել է նաեւ այն բանի համար, որ թեթեւամիտ, քենող, դիւրահաւան, անհամեստ կանանց ամբոխը, այո, շեշտենք՝ ամբոխը աներկիւղ շտապել է թատրոնները՝ խաղեր տեսնելու։ Մտնելով սատանայական հրապարակը՝ թատրոնը, նրանք բարձրացել են վերեւի մասը՝ իրենց տեղերը եւ նայել իրենց նմաններին կերպարանափոխուած չարութեան մէջ։ Նոր տուեալ որ կանայք հանդիսասրահից նայել են բեմում գործող իրենց նմաններին՝ դերասանուհիներին։
Այնքան ազդեցիկ ու ներգործուն է եղել ներկայացումների գաղափարական յագեցողութիւնը, որ հէնց թատրոնում ի յայտ են եկել սոցիալական հակադրութիւնները. Թատրոնում որդիները թշնամացել են հայրերի, ծառաները՝ տէրերի դէմ։ Ահա այդ կենդանի խաղի անմիջական ազդեցութիւնը պէտք է վերագրել ճառի հեղինակի այն եզրակացութիւնը՝ թէ որտեղ գուսաններն ու կատակներն են լինում, այնտեղ մարդկանց մէջ սերմանում են անբարոյականութիւն, ուստի պէտք է կործանել դեւերի բնակատեղիները՝ թատրոնները, քարկոծել, հալածել դերասաններին, որովհետեւ նրանք այդ կատակները ժողովրդի առաջ հանդէս են գալիս որպէս դիւահար, ծամածռւում, ճմլւում, վեր-վեր թռչում, ոմանց ծաղրում, ոմանց խայտառակում, ոմանց թշնամացնում եւ իբրեւ կատաղած շուն բոլորին կծում։
Այս նկարագրութիւնից զգացւում է տրուած ներկայացման սատիրական բնոյթը, դեմոկրատական հասարակութեան լայն խաւերին մատչելի ու հոգուն հարազատ լինելը։
Հինգերորդ դարից մեզ հասած այս տուեալները պատմական կարեւոր, խօսուն փաստեր են միջնադարեան Հայաստանի թատերական արուեստի զարգացած բարձր աստիճանի մասին։
