ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
Լսած ըլլալու էք անպայման, Սուրիոյ եւ Իրաքի սահմանէն ետք, երկրի իշխանութիւնները որոշած են պատ մը կառուցել նաեւ Իրանի ու Հայաստանի սահմանին։ Դարաշրջան մը, որ սահմաններն իսկ անընդունելի կը գտնէ ու կ’ուզէ մոռնալ երկաթեայ վարագոյրները, վերստին վկան պիտի դառնայ կրաձոյլ պատերու կառուցումին։ Դոյզն յոյսը, զոր ունէին ոմանք Հայաստան-Թուրքիա սահմանի վերաբացման համար, պիտի ճզմուի անխուսափելիօրէն այդ պատին հիմերուն տակ։ Սակայն խնդիրը պէտք չէ միայն դիտարկել այդ տեսանկիւնէն, նոյնիսկ աւելի լաւ ալ կրնայ ըլլալ Հայաստանի համար, որ այս կերպով ինքզինք պաշտպանած կ’ըլլայ ահաբեկչական արարքներու ոստան մը դարձած իր դրացիէն։
Սահմաններուն կառուցելի այս պատերը աւելի կ’ամրացնեն ա՛յն պատերը, զորս իշխանութիւնները երկար ժամանակէ մը ի վեր կը կառուցեն բոլորիս հոգիներուն մէջ։ Պատեր՝ ո՛չ թէ պաշտպանուելու, այլ առանձնանալու, մեկուսանալու համար ուրիշներէ, ապրելու վախով, զգուշութեամբ։ Այնպէս ինչպէս մարդիկ պիտի ապրէին բանտի մը մէջ, ուր տիրապետողը կասկածի իշխանութիւնն է։ «Թուրքիոյ մէջ բա՞նտ։ Բանտի մէջ բանտ», գրեր է Յակոբ Պարոնեան աւելի քան հարիւրամեակ մը առաջ։ Մեծ երգիծաբանին երեւակայութեան սահմաններն իսկ կը դժուարանային պատկերացնելու այսօրուան կացութիւնը, երբ իրապէս բանտի մը նման բարձր պարիսպներ կը կառուցուին երկրի սահմաններուն վրայ։
Քանի որ բանտէն խօսք բացուեցաւ, համիտեան տարիներուն (այն Համիտի զոր շատ կը սիրեն այսօրուան իշխանաւորները) Պոլսոյ բանտերուն համն ու հոտը ճաշակած բանաստեղծ Վահան Թէքէեանին յուշերը յիշեցնել ուզեցի։ Ինչպէս այսօր, Համիտի ժամանակ ալ, յանկարծ կրնայիք բանտին մէջ յայտնուիլ՝ առանց գիտնալու ձեզի առաջադրուած մեղադրանքը։
1902-ին, Թէքէեան, Մարսէյլէն Պոլիս վերադարձին, անցագիրի հարցի մը պատճառով կը ձերբակալուի նաւէն իջնելուն պէս, Ղալաթիոյ քարափին վրայ, եւ ոստիկանատուն կը տարուի, հոնկէ ալ՝ բանտ։ «Բանտեղբայրներս» խորագրեալ յուշագրական այդ էջերով Թէքէեան կը ներկայացնէ իր քանի մը նոր ծանօթները, որոնցմէ Լեւոնին ու Ահմետ աղային պատմութիւնը տպաւորած ըլլալ կը թուի հեղինակը։
Խասգիւղցի Լեւոն «քոմիթաճի» մըն է, ոճրագործներու յարկաբաժնին «օտապաշին» դարձած է նաեւ բանտին մէջ։ «Բարձրահասակ երիտասարդ մըն էր, 28-30 տարու, սեւ թաւ պեխերով եւ տժգոյն դէմքով, բարեձեւ եւ կշռաւոր քալուածքով, արհեստաւոր վարպետի մը պէս լայն կտաւէ տափատին վրայ բրդեայ ճերմակ գօտի կապած եւ դիմագիծերուն մէջ համակրելի լրջութեան արտայայտութեամբ մը։ Լեւոն շատ մը բաներ հարցուց ինծի իբրեւ հայու մը, որ Եւրոպայէն կու գար։ Յեղափոխական գործին առաջացման, կուսակցութեանց վէճերուն մասին…»:
Իսկ Ահմետ աղան անգլիական «Քոպրա» շոգենաւին առաջին մեքենավարն էր: «Շոգենաւը նորոգութեան համար թերսհանէ գտնուած պահուն, գիշեր մը թերսհանեցի երկու զինուոր պարանէն մագլցելով շոգենաւին վրայ կ՚ելլեն. Ահմետ աղան կը տեսնէ իր նաւուն բռնաբարումը եւ ըստ սովորութեան երեք անգամ կ՚ազդարարէ… երբ զինուորները մտիկ չեն ըներ՝ դանակը բացած անոնց վրայ կը յարձակի, մէկը կը սպաննէ եւ միւսը՝ կը վիրաւորէ…»։ Թէքէեան առանց տեսնելու իսկ կը համակրի Ահմետին, կ’ուզէ անպատճառ ճանչնալ այդ «գեղեցիկ հրէշը», որ «պարտականութեանը զգացումէն դրդուած՝ չէր խնայած իր կրօնակիցներուն անգամ,- որ այնքա՛ն քաջ էր, այնքա՛ն անձնուէր, այնքա՛ն բարի»։
Ահմետի ու Լեւոնի բարեկամութեան վերաբերեալ հետաքրքրական դիտարկում մը կ’ընէ Թէքէեան։ Խօսելով Լեւոնի մասին ան կ’ըսէ, որ «թուրքերու հետ հինգ տարուան իր կենակցութիւնը զինք բաւական փոխած ըլլալու էր. իր հայրենասիրութիւնը, առաջ, այլապէս տարածուն, թռչուն էր անշուշտ. բայց ճնշուելով մենութեան մէջ ուժովցած խորհրդածութենէն՝ ինչպէս աւազը, վերածուած էր խոր ու անսասան ժայռի մը՝ անտարբերութեան բարակ խաւի մը տակ ծածկուած։ Զարգացումը մեծ բան մը չէր, բայց փորձառութեան գիտութիւնը ունէր եւ ան էր որ իրեն ըսել կու տար.
«-Երբոր բանտէն ելլեմ՝ գիտեմ թէ ի՛նչպէս, ի՛նչ ճամբով պիտի աշխատիմ այս անգամ։ Մենք կը կարծենք թէ բոլոր թուրքերն ալ միեւնոյն են, բայց այնպէս չէ. ես հոս շատերը տեսայ որոնք սիրտերնին բացին ինծի՝ հայ եւ քոմիթաճի մը ըլլալուս համար. ամէնքն ալ տոկուն չեն, բայց մէջերնէն շատերը կրնային մեզի օգտակար ըլլալ. փրկութիւնը ատոր մէջն է»։
Պատերուն մէջ ապրողներուն եղբայրութիւնը, անոնց միասնութիւնը վաղ թէ ուշ կը յորդի ովկէանի մը նման՝ փլցնելով բոլոր պատերը։ Ո՞ր պատը կրցեր է դիմադրել հոգիներու պոռթկումին առջեւ։ Փորձուած միջոցները դարձեալ փորձելը յիմարութիւն է կ’ըսեն արդարեւ։ Եւ ինչպէս որ 1908-ի ազատութիւնը Լեւոնի ու Ահմետի բանտեղբայրութեամբ ստացուած էր, ինչպէս համոզուած է Թէքէեան, այնպէս ալ հիմա, համոզուած ենք, որ նոյն ճակատագրին արժանացած, ճակատագրակից մարդիկն են որ պիտի փոխեն խենթուխելառ այս երթին ուղղութիւնը։
Նեցուկ ըլլալ Կարոյին
Այն մտայնութիւնը, որ ժողովուրդին քուէներով իսկ ընտրեալ երեսփոխաններ կը բանտարկէ, հիմա ալ կը փորձէ լռեցնել մեր իսկ քուէներով ընտրեալ Կարօ Փայլանը։ Այս խենթուխելառ երթը կասեցնելու համար աշխատող ծուռ մըն է Կարօն եւ խստօրէն կը դատապարտենք զինք եւ իր ընկերները լռեցնելու փորձերը։
