Այս շաբաթ «Ակօս»ի երեք էջերը կը զբաղեցնեն Մուսթաֆա Քէմալի հոգեզաւակ Սապիհա Կէօքչէնի տոհմածառը, ծանօթ գրող Ալէվ Էրի յայտնաբերելու ոդիսականը։ Սոյն գրութեան համառօտուած տարբերակը կը ներկայացնենք հայերէն էջերու ընթերցողներուն։
Կանխաւ պէտք է խոստովանիմ, որ ներքեւի տողերը արտակարգ յայտնութիւն մը չեն։ Այն ինչ որ պիտի կարդաք, քաղուած է զանազան մենագըրութիւններէ կամ յուշագրութիւններէ։ Հանրապետութեան երկրորդ նախագահ Իսմէթ Ինէօնիւյի Սապահաթթին Սէլէքին պատմածները, Շէվքէթ Սիւրէյյա Այտէմիրին երկար ժամանակ մեծ ժողովրդականութիւն վայելած Մուսթաֆա Քէմալի մենագրութիւնը՝ «Միակ Մարդը», Ռաուֆ Օրպայի «Դժոխքի Ջաղացքը» խորագըրեալ յուշագրութիւնները, Իտալացի պատմաբան Ֆապիօ Կրասիի՝ «Աթաթիւրքը, Թուրք-Իտալական յարաբերութիւններու քիչ ծանօթ դէպքերը» եւ «Թուրք-Իտալականա խնդիրը 1919/1923։ Հասարակութիւն եւ արտաքին քաղաքականութիւն» ուսումնասիրութիւնը եւ Համիթ Քայայի ակադեմական տեսութիւնները կարելի է գտնել գրատուներու կամ գրադարաններու մէջ։ Պատումներուն մէկ մասը ուղղակի Մուսթաֆա Քէմալի կողմէ 1926-ին Ֆալիհ Ռըֆքըյին կամ Մահմութ Սիիրտին փոխանցուած է։
Մօտ երկու տարի առաջ մենագըրութիւններու մէջ մնացած այս մանր մունր վկայութիւնները իրարու ագուցելով փորձեցի Սապիհա Կէօքչէնի հայ ինքնութեան հետքերը որոնել։ Սակայն պէտք է նշեմ, որ շատ դիւրին ճանապարհ մըն չէ այս։ Շատ անգամ ստիպուած եղայ դիտմամբ անտեսուածը, քօղարկըւածը, աչքերէ հեռու պահուածը երեւան հանել։ Օրինակի համար զինադադարի տարիներուն քաղաքը գրաւած դաշնակից զինուորներուն Մուսթաֆա Քէմալի տունը խուզարկել փորձելը, այդ փորձին անյաջող մնալը, շատեր կը պատմեն, բայց խուզարկումի պատճառին մասին ոչ ոք կը խօսի։ Կը հարկադրուիմ ուրիշ աղբիւրներու դիմել։
Զինադադարէն անմիջապէս ետք Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքարանը դաշանակիցներու բարձրագոյն կոմիսարութեան եւ Օսմանեան կառավարութեան դիմելով պահանջեց 1915-ի ցեղասպանութեան եւ տարագրութեան օրերուն պահ դրուած հայ որբերու փրկութիւնը։ Կառավարութիւնը կոչ հրատարակեց որբերու անմիջապէս վերադարձուելուն մասին։ Յայտարարեց որ հրամանին չենթարկուողները խիստ միջոցներով պիտի պատժուին։ Պատրիարքարանը այս շրջագծով հինգ հազար անուններ բովանդակող ցանկ մը յայտարարեց։ Անշուշտ որ իրաւ թիւը շատ աւելի բարձր էր, քանի որ շատեր այդ որդեգրուած որբերուն շնորհիւ կը յուսային անոնց վիճակած ժառանգին ալ տէր դառնալ։ Պատրիարքարան եկած մատնութիւններէն մէկն ալ կը վերաբերէր Մուսթաֆա Քէմալին։ Ան 13 Նոյեմբեր 1918-ին Հալէպի իր զօրանոցէն եկած էր Պոլիս։ Առաջին 15-20 օրերուն բնակած էր Փէրա Փալաս հիւրանոցը։ Իսկ Դեկտեմբերի սկիզբը վարձած էր Տիկին Յովսէփեանի Շիշլիի բնակարանը։ Այդ շէնքը մինչեւ օրս կ՚օգտագործուի իբրեւ «Աթաթիւրքի Թանգարան»։ Ահաւասիկ այս տունն է որ իտալական զօրամասի մը կողմէ խուզարկուիլ փորձուեցաւ, Հալէպէն բերուած հայ որբ մը գտնելու ակնկալութեամբ։ Մուսթաֆա Քէմալ իսկոյն դիմեց Սուրէնեան շէնքի մէջ բնակող սպայակոյտի պետի տեղակալ Քազըմ Փաշային։ Այն տեղէն կապ հաստատեց գնդապետ Ռոլէթթոյի հետ, որ կը բնակէր Շիշլիի տան անմիջապէս դիմաց գտնըւող Էտհէմ Փաշա ապարանքը։ Դիմումը դրական արդիւնք տուաւ եւ խուզարկելու եկած զօրախումբը հեռացաւ տունէն։ Թէեւ այդ պահուն չի յայտնաբերուեցաւ պահ դրուած որբ մը, բայց այս գործողութիւնը գրանցուեցաւ միջազգային փաստաթուղթերուն մէջ։
17 Յուլիս 1915։ Թալաթ Փաշայի ծրագրած հայկական տարագրութեան հերթը հասած է Այնթապ։ Ճիպին գիւղի բնակիչ Սէպիլճեան ընտանիքն ալ մօտ 1500 հոգիէ բաղկացող կարաւանի հետ կ՚ուղղուի դէպի Հալէպ։ Այնթապը այս ճամբորդութեան առաջին կայանն է, ուր ընտանիքի մայրը կը համակերպի «չորս երախաներով չես կրնար աւարտել այս ճամբան, աղջիկները հոս թող» առաջարկին։ Վեցամեայ Տիրուհին եւ երկու տարեկան Խաթունը կը յանձնէ Ամերիկեան Կեդրոնական Քոլէժի որբանոցին։ Կարաւանը Ճիպինի երէց Տէր Ներսէս Քահանայ Պապաեանի առաջնորդութեամբ կը շարունակէ իր երթը դէպի Սուրիոյ հարաւը։ Բախտաւոր պէտք է համարել այդ կարաւանը, քանի որ անոնք բազում չարչարանքներէ ետք յաջողած են վերապրիլ եւ 30 Հոկտեմբեր 1918-ի զինադադարէն ետք դարձեալ Տէր Ներսէսի առաջնորդութեամբ վերադառնալ Այնթապ։ Մարիամ Սէպիլճեան առաջին գործ իբրեւ կը դիմէ Ամերիկեան որբանոց։ Որբանոցի պատասխանատուներէն կը լսէ որ Խաթունը փախցուած է եւ ի դէմ իրենց բոլոր դիմումներուն, կարելի չէ եղած զինք ետ բերել։ Միայն լսած են որ այդ որբուկը պահ դրուած է Մուսթաֆա Քէմալ Փաշայի կողմէ։
Եկած է Կիլիկիոյ հայութեան ճակատագրական թուականը։ 1921-ի Դեկտեմբերին ֆրանսացիներ Անգարայի կառավարութեան հետ համաձայնելով ամբողջ Կիլիկիան, ներառեալ Այնթապը կը թողուն թուրքերուն։ Հայերը անգամ մը եւս կը հարկադրուին Սուրիոյ ճամբան բռնել։ Մէկ անհատը պակսած Սէպիլճեան ընտանիքն ալ կը հաստատուի Հալէպի Տաւուտիյէ, կամ այժմու անունով Էշրէֆիյէ թաղամասը։ Ընտանիքի հայրը Ներսէս կը մահանայ հինգ տարի ետք։ Մարիամ երկրորդ ամուսնութիւն կը կնքէ երեք զաւակներով ամուրի Քարա Քարայանի հետ։ Այս ամուսնութենէն ալ որդի մը կ՚ունենայ։ Մարիամ 1947-ին կը մահանայ Խաթունի կարօտը սրտին։
Մարիամի դուստրը Տիրուհի 1946-ին կ՚ամուսնանայ Սահակ Տէր Ղազարեանի հետ եւ կը ներգաղթեն Հայաստան։ Նոյն տարի ծնուող առաջին աղջիկը կը կոչէ Հռիփսիմէ։ 1948-ին երկրորդ աղջիկ մը կ՚ունենայ, որուն կու տայ քրոջը անունը՝ Խաթուն։ Աւելի ետք երկու որդիներ ալ կ՚ունենայ։
Մարիամի Հալէպ ապրող եղբօրորդին Աբրահամ Կարապետեան 1955-ին կը յաջողի Խաթունի հետ կապ հաստատել։ Անգարա կու գայ, կը տեսակցի եւ կը նկարուին միասին։ Խաթուն հսկայ գումար մը կը նուիրէ անոր։ Աբրահամ այդ գումարին հետ կը բերէ նաեւ գաղտնիք մը։ Գաղտնիք մը որ միջոց մը ետք պիտի պարզուի։ Խաթունը Աթաթիւրքի հոգեզաւակ Սապիհա Կէօքչէն եղած է։
Թուրքիացիներ այս բոլորը լսեցին երբ Տիրուհիի դուստրը Հռիփսիմէ աշխատանք գտնելու համար Թուրքիա կու գայ եւ Հրանդ Տինքին կը պատմէ թէ Սապիհա Կէօքչէն իր մօրաքոյրն է եւ բուն անունն է Խաթուն Սէպիլճեան։ Թուրքիացիներուն հազիւ «Ակօս»ի ու ապա «Հիւրրիյէթ»ի լրատուութիւնով լսածը արդէն ծանօթ էր ընտանիքի Հալէպ, Պէյրութ, Լոս Անճըլըս, Երեւան եւ Ֆրէզնօ ցրուած բեկորներուն։
Սապիհա Կէօքչէնի հայ ինքնութիւնը որոնելու ոդիսականը այսպէս սկսաւ։ Լրագրող Արիս Նալճը իմ խնդրանքովս թարգմանեց Սիմոն Սիմոնեանի 1972-ին «Լեռ եւ Ճակատագիր»ին մէջ լոյս տեսած պատումները։ Այշէ Հիւրի, որ այս մասին ինք ալ մելան հոսեցուցած է, միջոցաւ Լոս Անճըլսաբնակ բարեկամս Գէորգէն եւս ստացայ նշեալ մանրամասնութիւնները։ Փաստաթուղթերու կարիք կը զգայի։ Այնթապի Կեդրոնական Քոլէժի արխիւի պատճէնը Պիլքէնթ Համալսարանի գրադարանը կը գտնուի։ Սկսայ կարդալ այդ տեղէն գտած եւ 1915-1920 թուականներուն վերաբերող շուրջ 2.000 էջերը։ Միակ գտածս Մուսթաֆա Քէմալի հրամանատարութեամբ եօթերորդ բանակի կից գործող տասներորդ շտեմարանի գունդին 10 Հոկտեմբեր 1917-ին քոլէժը գրաւելուն մասին տեղեկագիրն էր։ Կրկին դիմեցի Ռաուֆ Օրպայի «Դժոխքի Ջաղացքը» յուշագրութեան։ 288-երորդ էջին վրայ կը պատմուէր խուզարկումի պատճառաբանութիւնը։ «Մուսթաֆա Քէմալ Փաշա կը մեղադրուի Հալէպէն հետը բերած հայ որբ մը պահ դնելու պնդումով»։
Նման նիւթով մը աշխատող Իփէք Չալըշլարի յանձնարարութեամբ դիմեցի նաեւ Իսմէթ Ինէօնիւյի յուշերուն։ Հոն դարձեալ հանդիպեցայ նոյն պնդումին։ Այդ շրջանի հայերէն եւ օսմաներէն թերթերը սերտողները կը վստահեցնէին թէ այդ աղբիւրներու մէջ այս մասին տեղեկութիւն մը գոյութիւն չունի։ Սակայն կար ուսումնասիրման կարօտ ուրիշ աղբիւր մը։ Հայոց Պատրիարքարանը հիմնած եւ մէկուկէս տարի հրատարակած էր «Լա Ռէնէսէնս» անուն ֆրանսական պարբերական մը։ Թուրքիոյ գրադարաններէն ոչ մէկուն մէջ հանդիպեցայ այդ թերթին։ Որքան որ գիտեմ անհատական հաւաքածոներուն մէջ ալ գոյութիւն չունի։ Շուրջ տարի մը տեւող պրպտումներէ ետք Փարիզի Նուպարեան գրադարանի մէջ մահամերձ վիճակի միքրօֆիլմ մը ձեռք բերի։ Եւ շաբաթ մը անց հիասթափութեամբ համոզուեցայ որ այս աղբիւրն ալ ապարդիւն է։ Այդ նոյն շրջանին կը թղթատէի նաեւ Անգլիոյ Արտաքին Գործոց Նախարարութեան արխիւը։ Հանդիպեցայ նախկին դեսպան Պիլալ Շիմշիրի չորս հատորանի «Անգլիական փաստաթուղթերու մէջ Աթաթիւրք» անուն ուսումնասիրութեան։ Բայց հոն ալ ամենահին թուարկութիւնը 28 Փետրուար 1919 էր։ Այսինքն Մուսթաֆա Քէմալի տան մէջ հայ որբ փնտռուելու թուականին, 10-11 Դեկտեմբեր 1918 թուականին մասին ոչ մէկ վկայութիւն։
Այս ուսումնասիրութիւնները ալ աւելի պղտորեցին գիտելիքներս։ Տէր Ներսէս Պապաեան «Օրագրէս Էջեր» խորագրեալ յուշերուն մէջ Սեպիլճեան ընտանիքին ալ մաս կազմած կարաւանին Այնթապ վերադարձը կը նշէ 21 Նոյեմբեր 1919 թուականով։ Մայրը հազիւ այն ժամանակ սորված ըլլալու է Խաթունի բացակայութիւնը։ Ուրեմն Դեկտեմբեր 1918-ին Մուսթաֆա Քէմալի տան մէջ փնտռուածը Խաթուն չի կրնար ըլլալ։ Դատաւոր Մատթէոս Էվլիկատեանի յուշերուն մէջ ալ կը խօսուի Մուսթաֆա Քէմալի մօր Զիւպէյտէյի եւ Պատրիարք Զաւէն Տէր Եղիաեանի միջեւ տարակարծութիւնը։ Զիւպէյտէ հայ որբ մը որդեգրած էր եւ կը մերժէր Պատրիարքին վերադարձնել։ Բայց այդ որբն ալ մանչ մըն էր՝ Ապտուրրահիմ Թունճաք։
Կը յիշէ՞ք յօդուածագիր Մուսթաֆա Էքմէքճին։ Խիզախ ու քաջարի լրագրող մըն էր: Իւրայատուկ ոճ մը որդեգրած էր, որու շնորհիւ կը գրէր ուրիշներուն չհամարձակած նիւթերու մասին։ Շատ անգամ կը դիմէր «իբրեւ թէ», «կ՚ըսեն թէ», «ես ուրկէ՞ գիտնամ»ի նման մէջբերումներու, բամբասանքի կը վերածէր խիստ լուրջ պնդումները։ «Ենի Օրթամ» կամ «Ճումհուրիյէթ» թերթերու ընթերցողները սակայն կը գիտակցէին որ այդ բամբասանքի տեսքով մը ներկայացուածները հաւաստի լրատւութիւններ են։ Զինք յիշելուս դրդապատճառը Անգարա կայացած ցուցահանդէս մըն է։ Աթաթիւրքի հոգեզաւակ Ապտուրրահիմ Թունճաք իր մօտ գտնուած Աթաթիւրքի լուսանկարները նուիրած է հաստատութեան մը։ Ցուցահանդէսի բացման հանդիսութեան ներկայ է նաեւ Սապիհա Կէօքչէն։ Այդ երեկոյ հետեւեալ զրոյցը կ՚անցնի այս երկուքի միջեւ։ «Սապիհա, դուն զիս կը ճանչնաս, ես ալ քեզ լաւ կը ճանչնամ» կ՚ըսէ Ապտուրրահիմ: «Անշուշտ կը ճանչնամ, շատ լաւ կը ճանչնամ» կը պատասխանէ Սապիհա։ Էքմէքճի այս յօդուածը կ՚աւարտէ «Կը կարծեմ թէ յառաջիկային շահեկան գիտելիքներ պիտի փոխանցեմ Ապտուրրահիմի մասին» նախադասութիւնով։
Էքմէքճի վեց ամիս անց մահացաւ առանց այս մասին գրելու։ Բայց եթէ գրած ըլլար, հաւանաբար պիտի հրապարակէր այն իրողութիւնը, թէ Ապտուրրահիմ ոչ թէ հոգեզաւակ այլ հարազատ որդին է Մուսթաֆա Քեմալին։
Հակասական տեղեկութիւններու հսկայ ծրարի մը տպաւորութիւնը կը թողու Մուսթաֆա Քէմալի որդեգրած հոգեզաւակներուն տոհմածառը։ Նոյնինքն այդ հոգեզաւակները, ներառեալ Սապիհա Կէօքչէն, ընդմիշտ սուտ ու սխալ տեղեկութիւններ փոխանցած են իրենց ծնողներուն մասին։ Ուշագրաւ է, որ այս առումով ներկայացած ամէն պատմութիւն ձեւով մը կը ջրէ նախորդը։ Ոչ թուականները, ոչ անձանունները եւ ոչ ալ տեղանունները կը համապատասխանեն։
Սապիհա Կէօքչէն ընդմիշտ հպարտութեան աղբիւր մը եղաւ տէրսիմցիները ռմբակոծելու, զանգուածաբար կոտորելու իր «հերոսութեան» պատճառաւ։ Այժմ այդ պատիւին վրայ եկած է աւելնալու կեղծուած ինքնութեան հետեւանքով Հրանդ Տինքի մահուան տանող ճանապարհին ալ իր անունէն մեկնած ըլլալու փաստը։
Զէհրա Այլին, Ռուքիյէ Էրքին եւ Սապիհա Կէօքչէն
Սապիհա Կէօքչէն եւ Աթաթիւրք
