Բնաւ մտերիմ չեմ եղած մեծ հօրս, Իսմայիլին հետ։ Ինք մահացած էր, երբ տակաւին միջնակարգ վարժարան կը յաճախէի։ Ինք իսկական իսլամ մըն էր Մերսինէն եւ խիստ հայր մը։ Անկեղծօրէն, չէի սիրեր զինք մեծնալու ընթացքիս, քանի որ կարեկցութեան եւ զուարճութեան պակաս կը տեսնէի իր մէջ։ Հայրս տարիներ ետք ինծի պատմեց ամէն ինչ որ գիտէր մեծ հօրս մասին, յատկապէս որ ծնած էր Թոմարզայի մէջ, Կեսարիոյ մօտ, եւ երբ իր մայրը վերստին ամուսնացած է, հեռացած է Թոմարզայի իր տունէն եւ եկած Մերսին, երբ տակաւին երախայ էր։ Հայրս չէր թաքցներ իր կասկածը թէ Իսմայիլը հայ է արմատներով –իր կեանքին պատմութիւնը պարզապէս տրամաբանական չէր։ Չեմ հետեւած Իսմայիլի կեանքի պատմութեան, լաւ յիշատակներ չունիմ իրմէ, եւ նախընտրած եմ հետաքրքրութիւնս եւ զգացական ներդրումս կեդրոնացնել ընտանիքիս աւելի մտերմիկ մասերուն վրայ։ Չէի գիտեր որ Հրանդ Տինք հիմնարկի Մշակութային ժառանգութեան նախ
ԶԷՅՆԷՓ ՕՂՈՒԶ
Բնաւ մտերիմ չեմ եղած մեծ հօրս, Իսմայիլին հետ։ Ինք մահացած էր, երբ տակաւին միջնակարգ վարժարան կը յաճախէի։ Ինք իսկական իսլամ մըն էր Մերսինէն եւ խիստ հայր մը։ Անկեղծօրէն, չէի սիրեր զինք մեծնալու ընթացքիս, քանի որ կարեկցութեան եւ զուարճութեան պակաս կը տեսնէի իր մէջ։ Հայրս տարիներ ետք ինծի պատմեց ամէն ինչ որ գիտէր մեծ հօրս մասին, յատկապէս որ ծնած էր Թոմարզայի մէջ, Կեսարիոյ մօտ, եւ երբ իր մայրը վերստին ամուսնացած է, հեռացած է Թոմարզայի իր տունէն եւ եկած Մերսին, երբ տակաւին երախայ էր։ Հայրս չէր թաքցներ իր կասկածը թէ Իսմայիլը հայ է արմատներով –իր կեանքին պատմութիւնը պարզապէս տրամաբանական չէր։ Չեմ հետեւած Իսմայիլի կեանքի պատմութեան, լաւ յիշատակներ չունիմ իրմէ, եւ նախընտրած եմ հետաքրքրութիւնս եւ զգացական ներդրումս կեդրոնացնել ընտանիքիս աւելի մտերմիկ մասերուն վրայ։ Չէի գիտեր որ Հրանդ Տինք հիմնարկի Մշակութային ժառանգութեան նախագիծը, ուր այժմ կ՚աշխատակցիմ որպէս գիտաշխատող, զիս պիտի տանէր Իսմայիլին գիւղը... Չէի ալ գիտեր որ այսքան պիտի խանդավառուիմ տեսնելու համար այդ գիւղը, խօսելու այնտեղի մարդոց հետ։ Կը խոստովանիմ, որ չէի պատկերացներ որ պիտի ուզէի գտնել կորսուած առիթը վերամշակելու յարաբերութիւնս մահացած մեծ հօրս հետ, իր բացակայութեան կերտելով իր կեանքի երեւակայական պատմութիւնը։
Մեր մշակութային ցանկագրման նախագիծին համար, Քայսէրին ընտրուած էր որպէս նախնական հետազօտութեան շրջան։ Այնտեղ մենք ուսումնասիրեցինք Կեսարիա քաղաքին եւ անոր շրջակայքին մեծ մասը, փնտռելով եկեղեցիներ, վանքեր, դպրոցներ եւ գերեզմանատուներ։ Անոնցմէ միայն մի քանին կանգուն կրցանք գտնել, որոնցմէ մեծ մասը արդէն իսկ կը գործածուին ոչ իրենց բուն նպատակին համար։ Մեծ մասը գետնին հաւասարուած են, ռմբակոծուած, ձգուած իրենց ճակատագրին եւ կամ դարձած թիրախը գանձ փնտռողներու։ Ամբողջական գիւղեր լքուած են, ուր ժամանակին բնակչութեան փոխանակումի արդիւնքով տեղակայուած պալքանեան ժողովուրդները բնակեցուած են հայերուն եւ յոյներուն տուներուն մէջ, վերջիններուս բռնի գաղթէն ետք։ Անյայտ պատճառներով, վերաբնակեցուած մարդիկն ալ լքած են գիւղերը, բայց կրնանք գուշակել, թէ քանի որ բան մը չկար որ զիրենք կը կապէր այս քարքրոտ հեռու գիւղերուն։
Թոմարզան իր իւրայատուկ տեղը ունի Կեսարիոյ պատմութեան մէջ։ Կը զատորոշուի ոչ թէ որպէս հերթական գիւղ մը, այլ որպէս այլ կեդրոն մը մշակոյթի, ուսումի եւ կրօնքի։ Վեց կարեւոր հանրային կառոյցներէն որոնք ժամանակին կը մարմնաւորէին Թոմարզային մշակոյթը, այժմ միայն չբանող եկեղեցի մը եւ վանքի մը աւերակները կը գոյատեւեն։ Մեր Թոմարզա առաջին այցի ընթացքին, մեզի ըսուած էր թէ միայն Սուրբ Պօղոս Պետրոսն է որ կը գոյատեւէ։ Երկրորդ այցի մը կարիք ունէինք յաւելեալ տեղեկութիւն հաւաքելու, եւ յայտնաբերելու երբեմնի փառաւոր Սուրբ Աստուածածին վանքին հետքերը, որոնք որպէս աւերակ կը մնան այժմու կեդրոնին արուարձանը։ Այս անգամ առանց ուղեկիցի էինք, եւ հասկցած էինք, որ երբ ինքնուրոյն ենք, աւելի մատչելի է մեզի համար հաղորդակցիլ տեղւոյն բնակչութեան հետ, ու աւելի արդիւնաւէտ մեր աշխատանքին համար։ Մեզ օգնողը տեղացի կենդանաբուծութեամբ զբաղուող Ատէմն էր, ան մեզ ցոյց տուաւ մեր փնտռածը, եւ փոխանցեց կապի տուեալները յաջորդ այցելութեան համար։ Մեր երրորդ այցելութիւնը Թոմարզա կայացաւ մասնագէտներու խումբին հետ, որոնք մեզ միացան մեր ուսումնասիրութեան երկրորդ շաբթուան ընթացքին։ Պարոն Ատէմը ոչ միայն պատասխանեց մեր դարձեալ հանդիպելու խնդրանքին, այլ մեր ժամանումէն առաջ պատրաստած էր պաշտօնական հայց Սուրբ Պօղոս Պետրոսի փակ դռները բանալու, բան մը որ մեր համար շատ դժուար պիտի ըլլար ընել։ Երբ հասանք Թոմարզա, զինք գտանք մեզ սպասելէն, եկեղեցիին դրան առջեւ։ Մինչ մասնագէտները անյագօրէն կը լուսանկարէին ու կը չափագրէին կառոյցը, Պարոն Ատէմը մեզ պատմեց իրենց «Թոմարզայի զարգացման միութեան եւ իրենց տեղական օրաթերթին մասին։ Մեր համաձայնութիւնը խնդրեց որ օրաթերթին լրագրողները մեզ լուսանկարեն ու մեր մասին լրագրութիւն մը պատրաստեն։
Մենք այդ օր Թոմարզային լուսարձակներուն տակ էինք։ Պարոն Ատէմը պատմեց իր հնագիտական վայրերու հետաքրքրասիրութեան մասին, եւ իր մեծ հօր մասին, որ հայ ընտանիքի մը կողմէ որդեգրուած է «պատերազմի ժամանակ», ինչպէս որ ինք կ՚անուանէ ժամանակահատուածը։ Թոմարզային բուն բնակիչները, ներառեալ իմ մեծ հայրս, կրնայ ըլլալ որ մեկնած են շատոնց ի վեր։ Թոմարզայի բնոյթը որպէս կարեւոր հայկական մշակութային կեդրոն, թերեւս կարելի չըլլայ նշմարել այսօր, բայց ան կը մնայ կենդանի իրեն յատուկ ձեւով մը։ Մշակոյթը եւ յիշողութիւնը կը շարունակեն ողջ մնալ քարերուն ընդմէջէն, ստիպելով տեղացիներուն մտածել, գրել, եւ ներկայացնել այնտեղի մշակոյթը։ Միայն հիմա որ կրնամ ես ինծի խոստովանիլ, որ ձեւով մը, կը փնտռէի բան մը որ խափանէ մեծ հօրս դաժան յիշատակը միտքիս մէջ։ Չեմ կրնար ըսել որ գտայ փնտռածս, բայց Թոմարզայի մէջ յայտնաբերեցի մարդկայինին դիմադրող կարողականութիւնը։
