ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Ֆեթհիյէ Չեթին անունը բոլորին ծանօթ է իբրեւ Հրանդ Տինքի իրաւապաշտպան։ Հրանդի սպանութենէն ետք ան երկար տարիներ շարունակեց այդ պաշտօնը, այս անգամ Տինք ընտանիքը ներկայացնելով ոճիրի դատավարութեան ընթացքին։
Այս միջոցին քաջարի փաստաբանը հանրութեան ծանօթ դարձաւ իր գրական ձիրքերով եւս։ «Մեծ Մայրիկս» անուն գիրքով հրապարակեց իր մեծ մօր ողբերգական պատմութիւնը։ Ընթերցողներ այդ գիրքի շնորհիւ թափանցեցին 1915-ի հայոց ցեղասպանութենէն վերապրած իննամեայ որբուհիի մը տխուր պատմութեան։ Ընտանեկան գաղտնիք մըն էր այդ, որ մահամերձ տատիկը բոլոր մանրամասնութիւններով փոխանցած էր իր թոռնուհիին, երբ ան կը պատրաստուէր իրաւագիտական ուսում ստանալու համար տունէն բաժնուելու։
Գիրքը մեծ արձագանգ ստեղծած էր երկրի մէջ, քանի այդ հրատարակութենէն ետք շատեր յայտնուած էին իրենց ընտանիքէ ներս ալ նման ապրումներու վկայութիւնով։
«Իմ ալ…», «Մեր ալ…» բառերով սկսող բազում նամակներ գրուեցան Ֆեթհիյէ Չեթինին։ Մարդիկ կը պատմէին թէ իրենց ընտանիքի մէջ ալ ունեցած են հայ ծագումով մեծ հայրեր կամ մեծ մայրեր, որոնց այդ ծագումը զգուշօրէն քօղարկուած է ընտանիքի մէջ եւ իրենք շատ շատ ուշ գիտակցած են այդ գաղտնիքին։ Վերջապէս այս նամակներէն ընտրանի մըն ալ հրապարակուեցաւ «Թոռներ» անունով։
Այս երկրորդ գիրքի խմբագրութեան ընթացքին Այշէկիւլ Ալթընայ գործակցած էր Ֆեթհիյէ Չեթինի, քանի որ այս վերջինը այդ ժամանակներուն ամբողջովին ծանրաբեռնուած էր Հրանդ Տինքի ոճիրի դատավարութեամբ։
Դատավարութիւնը եւս վերածուեցաւ գրական գործի եւ վերջապէս բոլոր այդ գործընթացը ծանօթացուեցաւ «Կ՚ամաչեմ» խորագիր գիրքով։
Ֆեթհիյէ Չեթին այս անգամ վկայութիւններ կը բերէ 12 Սեպտեմբեր 1980 թուականին Թուրքիոյ Զինեալ Ուժերու կատարած իշխանափոխութեան օրերու ապրումներէն։
Կարելի է ըսել թէ Մինչեւ այդ անիծեալ թուականը կարելի է խօսիլ Թուրքիոյ մէջ որոշ չափով գործադրուած ժողովրդավարութեան մը մասին։ Ճիշդ է որ այդ ժողովրդավարութիւնը նախապէս երկու անգամ եւս ընդհատուած էր բանակի միջամտութիւնով, բայց այդ միջամտութիւններու գործած աւերը մնայուն չէր եղած։ Մանաւանդ 1960-ի յեղաշրջումը, որ կախաղան հանած էր ժողովուրդի ձայներով ընտրուած վարչապետը եւ երկու նախարարներ, աւարտին երկրին պարգեւած էր նոր սահմանադրութիւն մը։
Այդ սահմանադրութիւնը դէպի ժողովրդավարութիւնը կարեւոր ոստում մըն էր։ Համալսարանները տիրացած էին ինքնավարութեան, հիմնուած էր սոցիալիստական գաղափարախօսութիւնը որդեգրած կուսակցութիւնը եւ մամուլը որոշ չափով թօթափած էր պետութեան ձայնը ըլլալու հարկադրանքը։
Այս անգամ 12 Մարտ 1971-ին զինուորները կրկին անգամ միջամտեցին երկրի քաղաքական ընթացքին, դժգոհելով 1961 թուակիր սահմանադրութեան ընձեռած ազատութիւններէն։ «Այս շապիկը շատ լայն է մեր երկրին համար, պէտք է նեղացնել» կ՚ըսէին զօրավարները։ Թէեւ անոնք այս պատճառաբանութիւնով սահմանափակեցին որոշ իրաւունքներ, բայց երբ վերադարձան իրենց զօրամասերը յայտնի դարձաւ որ 12 Մարտի զինուորական միջամտութիւնը պատուաստի դեր ունեցաւ երկրի ժողովրդավարացման գործընթացի մէջ։ Համալսարաններու ազատատենչ կոչերուն միացան նաեւ բանուորական արհմիութիւնները եւ խօսքի ազատութիւնը ալ աւելի թափ առաւ։ Թուրքիոյ ներկայացուցած այս ներուժը որոշ անհանգստութիւն ու մտահոգութիւն պատճառեց նաեւ ԱՄՆ-ի եւ ՆԱԹՕ-ի շրջանակներուն։ Այդ անհանգստութեան հետեւանք որպէս Թուրքիոյ բանակը անգամ մը եւս միջամտեց կառավարութեան գործընթացին եւ բանակը կրկին անգամ ստանձնեց վարչութեան ղեկը։ Այս անգամ անոնք նկատի ունեցան նախորդ միջամտութիւններու հետեւանքները եւ շատ աւելի ծանր միջոցներով փորձեցին ճնշել հասարակութեան պահանջները։ Տնօրինեցին դաժան պատիժներ, ընդդէմ մտաւորականութեան եւ երկիրը վերածեցին բռնատիրութեան։
Ահաւասիկ այդ հանգրուանով կը սկսի Ֆեթհիյէ Չեթինի յուշագրութիւնը, երբ ինք եւս ձերբակալուած է եւ դաժան տանջանքներու ենթարկուի Մամաք թաղի զինուորական արգելանոցին մէջ։ Որոշ զգայնութիւնը ունեցող մարդկանց համար բաւականին ծանօթ է դաժանութեան այդ գործադրութիւնները, որոնք կեանքի կոչուած են «Փենթակոն»ի ցուցմունքներով։ Այն ինչ որ կատարուած էր Չիլի, նոյնութեամբ կը գործադրուէր նաեւ Թուրքիոյ բանտերուն մէջ։ Այս իրողութեան անդրադարձանք դիտելով Քոստա Կավրասի նշանաւոր «Կորսուածը» ֆիլմը։ Զարմանալով տեսանք թէ այն ինչ որ կը կատարուէր Չիլիի մէջ նոյնը կը գործադրուէր Անդրկովկասեան հեռաւորութիւնով Թուրքիա։ Ֆեթհիյէ Չեթին իր «Գաղտնի Ոտանաւորը» անուն յուշագրութեան մուտքին կը պատմէ թէ ինչո՞ւ համար մինչեւ օրս յետաձգած է այս պատումները գրի առնելու գործը։ «Արդէն շատեր այս մասին գրած էին եւ իմ պատմելիքներս նորութիւն մը պիտի չըլլային»։ Ճիշդ է որ 12 Սեպտեմբերի փորձանքը ապրած մարդիկ մինչեւ օրս կը հալածեն այդ յեղափոխութեան հեղինակները։ Շաբաթօրեայ Մայրերը անընդհատ պահանջատիրութեամբ հաշուի կը նստին անոնց ոճիրները դատապարտելով։ Նոյնիսկ քաղաքական դաշտի վրայ այդ զօրավարներու գործունէութիւնը կը դատապարտուի բոլորին կողմէ։ Բայց յստակօրէն կարելի է ըսել թէ արտասանուած բոլոր խօսքերը անբաւարար են կատարուածը բնութագրելու համար։ Արդարեւ Ֆեթհիյէ Չեթին ալ իր ուշադրութիւնը կը սեւերէ բոլորովին տարբեր հարցումներու պատասխան որոնելու։ «Ինչպէս եղաւ որ դիմադրութեան միջոցներ որոնելու գործին մէջ այդքան մեծ փորձութիւններ կուտակած ընդդիմադիր շարժումը այդքան դիւրին պարտուեցաւ եւ նոյնիսկ դասալիք եղաւ կատարուած մեծ չարիքի դիմաց»։
Այս ըսելէ ետք Չեթին կը մեկնաբանէ Թուրքիոյ հասարակութեան նախորդ չարիքներու հանդէպ անփոյթ վերաբերումը։ Ամէն ինչ կը նկարագրէ «անպատժելիութիւն» կոչուած սկզբունքով։ Տանջանք գործադրողները զուրկ էին իրենց անմարդկային արարքը մեկնաբանելէ։ Համոզուած էին թէ իրենց դիմաց կանգնած են այն չարագործները, որոնց նպատակն է երկիրը կործանել։
Ապա Չեթին օրինակներ կը թուէ հայոց ցեղասպանութեան նիւթի հանդէպ անտարբեր մնացողներուն։ Ինչպէս յետադիմականները, յառաջդիմականներն ալ կը խուսափէին այս նիւթերու մասին խօսելէ։ Վերջապէս ունէին հաստատ համոզում մը, ըստ որու սոցիալիստական յեղաշրջումէ մը ետք ամէն ինչ իր լուծումը պիտի գտնէր։ Այսպէս կը յետաձգէին նաեւ կիներու հաւասարութեան պահանջները իրենց այրիշխան համակարգին մէջ եւս։ «Իրաւ ալ ինչո՞ւ մեր ընդյատակեայ Կոմունիստ Կուսակցութեան մէջ ալ որոշում կայացնողներու շարքերուն մէջ կիները բոլորովին բացակայ էին, հակառակ որ կուսակցութեան շարքերուն մէջ բնաւ նուազ չէր իրենց կազմած համեմատութիւնը»։
Այս հարցումները Ֆեթհիյէ Չեթինի «Պահուած Ոտանաւորը» անուն յուշագրութիւնը եզակի կը դարձնեն։ Տանջանքները ու բռնութիւնը ճիշդ է որ պատմուած են զանազան օրինակներով։ Արդարեւ Չէթին ալ որոշ չափով կը խուսափի այդ գործողութիւններու մանրամասնութիւններու մէջ մխրճուելէ։ Ան ունի շատ աւելի լուրջ հարցադրումներ եւ կ՚ուզէ ընթերցողն ալ առաջնորդէ դէպի այդ հարցումներու վրայ մտածելու։
Ֆեթհիյէ Չեթինի այս յուշագրութիւնը եզակի դարձնող գործօններէն մէկն ալ իր վաղեմի բարեկամուհի Նիլկիւն Թոքէրի գրած նախաբանն է։ Թոքէր եւս այդ շրջանի վկաներէն ակադեմական մըն է, Եկէականա Համալսարանի Փիլիսոփայութեան բաժնի դասախօս մը, որ մինչեւ օրս կը շարունակէ պետութեան ճնշումներուն դիմադրելու։ Չէ որ ան ալ «Այս յանցանքին մեղսակից չենք ըլլար» խորագրեալ կոչը ստորագրած ըլլալու մեղադրանքով հեռացուած է իր ամպիոնէն։
Ճիշդ է՝ դիմադրութիւնը կամք մըն է, որու համար անհատը ստիպուած է հատուցելու։ Բոլորը չէ որ պիտի յօժարին իրենց պաշտպանած գաղափարներու համար հատուցել։ Շատեր փոխանակ հատուցելու կը համակերպին օրուայ պայմաններուն եւ այսպէսով կ՚ապահովեն իրենց անվտանգութիւնը։ Աւելին՝ կը մեղադրեն իր որդեգրած սկզբունքներուն համար անդրդուելի մնացողները։ Նոյնիսկ կը հալածեն ըսելով թէ անոնք իզուր տեղ ցաւ պատճառած են իրենց ծնողներուն եւ հարազատներուն։
Ուրեմն կրկնենք՝ ճիշդ է որ անոնց ընտանիքները յաւելեալ վիշտեր ապրած են, բայց առանց այդ վիշտերու կարելի չէ մարդկութեան յառաջդիմութիւնը։
Ֆեթհիյէ Չեթին բոլոր այդ դաժանութիւնները ապրելով հանդերձ դոյզն իսկ ետքայլ չէ ըրած իր համոզումներէն եւ որդեգրած սկզբունքներէն։ Սակայն չէ խուսափած նաեւ այդ համոզումներու թերացող կողմերուն հետ առերեսուելէ։ Կարելի է ըսել որ ան գտած է կեանքը իմաստաւորելու եղանակը եւ այս գիրքն ալ այդ հաստատումի ապացոյցն է։
