«Արդարադատութիւնը առանց ուժի՝
անզօր է, ուժն առանց
արդարութեան՝ բռնակալ»:
Փասկալ:
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Հայ սփիւռքի պատմութեան անդրադառնալ չէ նպատակս. ան յայտնի է շատերուն եւ գաղտնիք չէ, որ անցեալ դարերու ընթացքին բազում հայկական օճախներ ստեղծուած են ամէնուր, կամայ թէ ակամայ, ու զարգացած տեղի հանգամանքներուն հաշտուելու, յարմարուելու պայմանով եւ կը շարունակուի մինչ օրս։ Տեղին է յիշել Սպահանի՝ Նոր Ջուղայի ստեղծումը պարսիկ շահ Ապասի մօտ 30,000 հայերի բռնի տեղահանումով Ագուլիսի (Նախիջեւան) շրջանէն՝իր երկրի արհեստները եւ առեւտուրը զարգացնելու նպատակով, որ դարձաւ Պարսկաստանի յարգելի ու սիրելի քաղաքներէն մէկը։ Յիշենք Լեհաստանի հայ գաղութը եւ Լվով քաղաքի հայկական եկեղեցին որ կանգուն է մինչ այսօր։ Զանց չառնենք Սինկափուրը, Կալկաթան եւ Հնդկաստանի հարաւային շրջաններուն հաստատուած մեծ ու փոքր օճախները, մինչեւ իսկ Պանկլատեշը, ուր հայ եկեղեցին բաց է եւ կը գործէ։
Ըստ հրեայ պատմաբան Յովսեփ Ֆլաւիուսի ասոյթին, որ Սողոմոնի տաճարի աւերումէա ետք, Վեսպասեան կայսեր պահանջով հաստատուեցաւ Հռոմ, այնտեղ յայտնաբերեց արդէն կայացած մեծ հրէական համայնք, որ վաշխառու գործարքներով կը զբաղէր։ Աւելի հեռու չերթալու համար ընդունինք, որ սփիւռքը նոր երեւոյթ չէ, միայն թէ համայնքները տարբեր կեցուածք եւ կարգավիճակ կ՚ունենան տեղի բնակչութեան եւ իշխանութիւններու կողմէ։ Աներկբայ է, որ ԱՄՆ եւ արեւմուտքի բազում երկիրներու ղեկավար դասակարգի զգալի մաս կը կազմեն ծագումով հրեաները, մինչ հայ քաղաքական գործիչները բացակայ են ասպարէզէն, բայց ատելութեան բաւական մոլեռանդ մասնակցութիւն ունին իրենց իսկ հարազատ երկրի ու տարբեր հայ խմբակներու նկատմամբ, որոնց չեմ յանդգնիր «կուսակցութիւն» կոչել, քանզի ատելութիւնը գաղափարախօսութիւն չէ, մինչդեռ մեր միակ եւ եզակի մարտահրաւէրն է՝ փրկուիլ ոչնչացումէն։
Մեր երկրի նորագոյն պատմութեան 90-ականներուն՝ Կիւմրիւի երկրաշարժի աւերումէն յետոյ կարճատեւ բերկրանքի շրջան ապրեցանք, երբ հռչակելով անկախութիւն, ողջ հայութիւնը դարած էր միաձայն, մի բուռ երկրին տէր ու տիրական, որու շնորհիւ սահմանափակ եւ նեղ միջոցներով, բայց մեր կամքի ուժով եւ նուիրատուութեամբ կարողացանք Արցախ ազատագրել եւ պատրաստ էինք սփիւռքի հնարաւոր աջակցութեամբ մինչեւ Պաքու հասնիլ։ Ողջ հայութիւնը աներկբայ պատրաստ էր միաձուլուել, եթէ խանգարող ուժերը չմիջամտէին, եւ հայ սփիւռքը բաւական ուժեղ ըլլար՝ ոչ-պառակտուած, այլ կազմակերպուած, ընդունակ եւ պատրաստ սատարելու։ Ցաւօք չկային անհրաժեշտ կառոյցներ, թէեւ անհրաժեշտ պահանջ կար։ Այդ շրջանին էր, որ երկրի նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեան արգիլեց երկ ներս քաղաքական կուսակցութեան մը գործունէութիւնը, եւ սկիզբ առաւ ներքին պատերազմը, որ ներկայիս կը շարունակուի քսան տարի դադարէն ետք։
Աշխարհով մէկ բողոքի ցոյցեր, մինչեւ իսկ մահափորձ կազմակերպելով, որոնց ցաւօք լայնօրէն կը մասնակցին եւ կը քաջալերեն սփիւռքահայ տարբեր կուսակցական խմբեր եւ մամուլի մեծամասնութիւնը։ Անոնց անբաժան մասնիկն է Հայ Առաքելական եկեղեցւոյ վերնախաւը՝ միակ նպատակով՝ վերացնել արդի իշխանութիւնը եւ հայ պետականութիւնը։ Այս հաստատումին լաւագոյն ապացոյցն է Բագրատ կղերը։ Սխալ չըլլար եզրակացնել, որ այս արկածախնդրի փողոց ելնելն ու անկարգութիւններ ստեղծելը առաջին հերթին վարկաբեկեց ի՛ր իսկ կարգը՝ նողկանքի զգացում ստեղծելով իր վերադասի հետ մէկտեղ։ Զանց չառնենք Ազգային Ժողովի նիստերուն տիրող լիրբ անկարգութիւնները։
Ի՞նչն էր պատճառը, որ եղեռնէն հարիւր տարի անց ԱՄՆ հաստատուած հսկայական հայ գաղութը անընդունակ եղաւ գէթ մէկ հայազգի ծերակուտական ունենալ, երբ փոքր չէ բարձրագոյն կրթութիւն ունեցողներու թիւը։ Նոյն զուգահեռը կարելի է ընել եւրոպական եւ այլ երկրներու համար։
Նոյն տրամաբանութեամբ, մեծ բացթողում է համայն հայ հասարակութեան կողմէ, որ մօտ անցեալի օրերուն կամ ժամանակահատուածին Քըրք Քըրքորեանի նմանները տարրական գաղափարը չունեցան իրենց միջոցները միաւորելով ստեղծելու համաշխարհային մակարդակի հայ դրամատուն, որուն ի սփիւռս ցրուած բոլոր հայերը իրենց լումայով կարող էին մասնակցիլ։ Թերեւս այդ պարագային անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ստիպուած չէր ըլլար աջ ու ձախ դռներ ծեծելով օգնութիւն մուրալու։
Փոխարէնը ամէնուր եկեղեցի եւ խաչքար կանգնեցուցինք՞ Եթէ այդ դրամով եւ մի փոքր յաւելումով բանակը զինուէր, թերեւս այլ ելք ունենար 44-օրեայ պատերազմը, մինչ բարձրագոյն հոգեւոր դասը կը փորձէր Արցախը փրկել կաթողիկոսական պատարագով՝ առանց մի դահեկան յատկացնելու հայրենիքի պաշտպանութեանը։
Տեղին է նշել ՀՀ-Սփիւռք յարաբերութիւններու ոտքին կաղ ըլլալու փաստը։ Չփնտռենք պատճառներու ակունքները, բայց աներկբայ է, որ սփիւռքի կապը, սէրը մայր հայրենիքի հետ աւելի զգացմունքային է քան գործնական՝ այցելել, Սեւանը եւ Արարատը տեսնել, մինչ գործնական գետնի վրայ չնչին են ներդրում ընելու ցանկացողներու թիւը, իմա՛ անբաւարար։
Այդ ոլորտին շատ բան ունինք սորվելու հրեաներէն, երբ անհատականէն բացի իրենց բնակած երկրներու գործարարները կ՚ուղարկեն դէպի Իսրայէլ։ Ինչ խօսք, որ ընդունող մեր երկիրը եւս պարտաւոր է անհրաժեշտ եւ բաւարար պայմաններ երաշխաւորելու։
Շատ բան կայ ընելիք թէ՛ հայրենաբնակներու եւ թէ՛ սփիռքաբնակներու կողմէ երկիրը գտնուած վիճակէն հանելու եւ վերականգնելու համար, բայց անյայտ է, թէ ո՞վ, ե՞րբ, ինչո՞վ եւ որտեղէ՞ն պէտք է սկսիլ։
Կարելի է ենթադրել, որ իշխանութեան շրջանակին նման հարցերով անհանգստացող մասնագէտներ կան եւ գլուխ քերելու ժամանակը չէ, այլ որոշ գործնական քայլեր ձեռնարկելու։ Բոլորիս պարտքն է աներկբայօրէն նեցուկ կանգնիլ մեր պետականութեանը եւ անոր նախաձեռնութիւններուն։
