ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Բ.Է.- Ի՞նչ էր ձեր Իսթանպուլ այցելութեան հիմնական պատճառը։
Վ.Գ.- Անատոլու Քիւլթիւրի միջոցաւ հրաւէր ստացած էի «Տեփօ»էն, հայկական շարժանկարի մասին դասախօսութեան մը համար։ Աւելի յստակ բացատրութեամբ խորհրդահայ շրջանի հայկական կինօարտադրութեան մասին էր իմ դասախօսութիւնը։ Ինչպէս կարելի է հայկական կինոյի ժառանգութիւնը մեր օրերու քաղաքական դիրքերէն վերանայիլ։ Այլ խօսքով ապագաղութացնել։ Սա բաւականին բարդ խնդիր է, որովհետեւ խորհրդահայ կինօն 70 տարուայ ժառանգութիւն է, որ անքակտելիօրէն կապուած է խորհրդային մշակոյթի եւ գաղափարախօսութեան։ Այս մէկը ցանկացած պատմաբանի եւ տեսաբանի համար լուրջ խնդիր է։ Հոն պէտք է գտնենք դիմադրութեան հետքեր ու ռազմավարութիւններ։ Այս դասախօսութիւնը որպէս արուեստի պատմաբան իմ գործն էր ներկայացնել իմ տեսութիւնները, թէ ինչպէս պէտք է նայել այդ ժառանգութեան։ Դասախօսութեան ընդհանուր առանցքը այս էր։ Դասախօսութիւնը մաս կը կազմէ աւելի լայն նախագծի, որ կ՚իրականացուի «Տեփօ»ի եւ Երեւանի Ժամանակակից Արուեստի Ինստիտուտի միջեւ։ Ինստիտուտը բաւականին կարեւոր կառոյց է ժամանակակից արուեստը եւ քննադատական միտքը զարգացնելու առումով։ Ան գրեթէ եզակի ոչ պետական կրթական հաստատութիւններէն է, ուր կը դասաւանդուի մշակոյթի եւ արուեստի նորագոյն տեսութիւնները եւ հետազօտութիւնները։ Ժամանակակից Արուեստի Ինստիտուտը այն եզակի հաստատութիւններէն է, որ այսօր կը փորձէ քիչ մը աւելի ամրապնդել հայ-թրքական մշակութային փոխյարաբերութիւնները։
Գիտենք որ այդ մերձեցումը անցեալին աւելի աշխոյժ էր, բայց վերջին 6-7 տարիներուն յայտնի պատճառներով, քաղաքական յարաբերութիւններու պատճառաւ մտած է որոշ անկման շրջան մը։ Ինստիտուտը հիմա կը փորձէ գոնէ նեղ մասնագիտական դաշտի վրայ պահել այդ կապը։
Բ.Է.- Իսկ ինչպէ՞ս ստացուեց դասախօսութիւնը։
Վ.Գ.- Ես չեմ կրնար պատասխանել թէ ինչպէս ստացուեց։ Սա պէտք է ունկնդրողը ըսէ։ Դասախօսութիւնը մօտ 50 վայրկեան տեւեց եւ կար որոշ հետաքրքրութիւն։ Այս տեսակի նման բաւական նեղ մասնագիտական դասախօսութիւններու ժամանակ կարելի չէ լսարանի մեծամասնութեան հետաքրքրութեան արժանանալ։ Նաեւ նշեմ թէ հայկական կինոյի վերաբերեալ այս իմ առաջին այցը չէ Պոլիս։ 2000-ականներուն կապուած ըլլալով 1960-ական տարեթիւերու հայկական կինոյի, ես այն ժամանակ ՍԱԼԹ-ի մէջ դասախօսութիւն տուած էի։ Այսինքն որոշ փորձառութիւն ունէի, բայց կրնամ ըսել թէ այստեղ հետաքրքրութիւնը այնքան ալ բարձր չէ թեմայի շուրջ։ Բայց ներկայ ունկնդրողը բաւականին հետաքրքրուած էր եւ աւարտին ուշագրաւ քննարկումներ տեղի ունեցան։ Երբ որ կը փորձես հայկական մշակոյթը տեսական բանաձեւերով շարադրել, գաղութացում, յետ գաղութացում, դիմադրութիւն եւ այլն, բազմաթիւ խնդիրներ ի յայտ կու գան։ 20-րդ դարու քաղաքական, պատմական, մշակութային փորձառութիւնը շատ ինքնատիպ էր։ Իւրայատուկ էր եւ դէպէտ զուգահեռներ ունի, շատ առումներով կը տարբերի օրինակ ափրիկեան երկիրներու փորձառութիւններու հետ։ Այս ալ տեղի կու տայ նոր հարցերու եւ հարցադրումներու։ Օրինակ ամենատարրական հարցը՝ Խորհրդային Հայաստանը կարելի է համարել գաղութացուած երկիր կամ այդ մշակոյթը համարել գաղութային։ Հարց մը, որ մինչեւ այսօր կը քննարկուի այս տեսակէտը մերժողներու եւ հակադրուողներու միջեւ։ Պէտք է յետ խորհրդային գիտակցութիւնը ապագաղութացնել, որպէսզի ազատագրուինք կայսերական սահմաններէն։ Այսօր կը տեսնենք թէ Ռուսաստանը, որ Խորհրդային Միութեան կայսերական ժառանգորդն է, թերեւս մինչ օրս կը շարունակէ առաջնորդուիլ նմանատիպ սկզբունքներով եւ հետզհետէ պարզ կը դառնայ թէ Հայաստանի եւ նման երկիրներու մէջ ապագաղութացման գործընթացները տեղի չունենայ, մենք շարունակելու ենք երթալ դէպի յետ նոյն կէտը, ինչ որ շատ սխալ է։ Քննարկումները ճիշդ ալ այս կէտերու վղայ խտացան։ Ակնյայտ է որ Իսթանպուլի նոյնիսկ բաւականին տեղեկացուած մարդիկ չեն, աւելի մասնագէտներ են կինոյի, արուեստի, մշակոյթի որոշ հետաքրքրութիւն ունեցող մարդիկ։ Կայ որոշ հետաքրքրութիւն, բայց շատ քիչ տեղեկութիւն Հայաստանի, յատկապէս Խորհրդային Հայաստանի վերաբերեալ։ Շատերու համար ան անյայտ մնացած գործօն է, որու վերաբերեալ իրենք ունին որոշակի պատկերացումներ։ Իրենց համար հայկական կինօն Փարաճանովն է, Փելէշեանն է, իսկ մնացեալի մասին բացարձակապէս տեղեկութիւն չունին։ Այս ալ ցոյց կու տայ թէ Հայաստանէ ներս մենք ունինք շատ մեծ խնդիր, կինոյի ժառանգութիւնը պատշաճօրէն ներկայացնելու Հայաստանէ դուրս, քանի որ ան ունի համաշխարհային նշանակութիւն։ Երբ ես կ՚աշխատէի Հայաստանի Ազգային Կինօկեդրոնը, իբրեւ կինօժառանգութեան բաժնի ղեկավար, իմ գործառոյթներէն մէկն էր նախ պահպանել եւ ապա հետազօտել ու փրոփականտել այդ ժառանգութիւնը թէ Հայաստանէ ներս եւ թէ Հայաստանէ դուրս։ 2023-ին այդ առումով շատ լուրջ յաջողութիւններ ունեցանք։ Օրինակի համար Ֆրունզէ Տեւլաթեանի ամենակարեւոր ֆիլմերէն մէկը՝ «Բարեւ ես եմ» գնաց Քանի փառատօնը, ներկայացուեցաւ դասական ֆիլմերու բաժնի մէջ, վերականգնուած օրինակով։ Եղան բազմաթիւ ցուցադրութիւններ Փարիզի Սինեմաթէքի մէջ։ Կազմակերպուեցաւ Համօ Պեկնազարեանի ֆիլմերի ցուցադրութիւն եւ այլն։ Այս գործընթացը պէտք է սկսած ըլլար շատ տարիներ առաջ, ցաւօք սրտի նոր կը մեկնարկեն բաւական ուշացած ձեւով։
Այս կ՚ըսեմ ոչ միայն կինոյի, այլ ընդհանրապէս հայ արուեստի ու մշակոյթի, նաեւ գրականութեան առումով։ Երաժշտութիւն որ կ՚ըսենք, Սայաթ Նովայէ եւ Կոմիտասէ բացի գրեթէ ոչ մէկուն մասին չեն գիտեր։
Այս բոլորը կ՚ապացուցեն թէ Հայաստանը ունի արուեստը ծանօթացնելու լրջագոյն խնդիր, որ դեռ չէ լուծուած։
Բ.Է.- Ուրեմն մեր քաղաքէն կը բաժնուիք որոշ գոհունակութեամբ, ընդգծելով սակայն թէ ընելիք շատ բան կայ։
Վ.Գ.- Միանշանակ։ Ամէն անգամ որ այցելած եմ Իսթանպուլ, նման նախաձեռնութիւններու պատրուակով եկած եմ։ Երբեւիցէ առիթը բաց չեմ թողեր տեղացի ոչ հայ մասնագիտական շրջանակներու հետ յարաբերուելու համար։ Կը համարեմ որ այդ երկխօսութիւնը շատ կարեւոր է, բայց խնդիրը այն է թէ միշտ նախաձեռնութիւնը կու գայ Իսթանպուլէն։
