ԱՅԼԻՆ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
«23,5 Հրանդ Տինք յիշողութեան վայր»-ը 20-27 Ապրիլին իր դռները բացաւ Ապրիլ 24-ը տարբեր ձեռնարկներու ճամբով ոգեկոչել փափաքողներու դիմաց։ Այս ծիրին մէջ առիթ ունեցայ վարելու «24 Ապրիլ 1915. Իսթանպուլ, Չանղըրը, Այաշ, Անգարա» գիրքի հեղինակ Նեսիմ Օվատիա Իզրայիլի նիստը։ Նիստի աւարտին, հեղինակին գլխաւորութեամբ յիշողութեան շրջագայում մը ունեցանք Պոլսոյ թաղերուն մէջ եւ այցելեցինք վեց մտաւորականներու տուները, ուրկէ ձերբակալուած էին՝ Այաշ կամ Չանղըրը աքսորուելու, 24 Ապրիլ 1915-ին։ Այս վեց մտաւորականներէն ոմանք վերապրեցան, ուրիշներ ալ մահուան ենթարկուեցան։ Նիստին յաջորդող յիշողութեան լռիկ շրջագայում մը կատարելու գաղափարը թերեւս մէջտեղ եկաւ ծիսական տարածք մը ստեղծելու եւ հաւանաբար մարտահրաւէրներով լեցուն այս աշխարհին մէջ մեր կարողութիւնը ընդլայնելու համար։
Յիշողութեան շրջագայութիւնները, որոնց կարելի է բնորոշել իբրեւ տեսակ մը վերյուշութիւն, դանդաղիլ եւ վայրին ռիթմին հետ ներդաշնակիլ կը պահանջեն։ Քալելը երբեմն առիթ կը ստեղծէ թելադրուած ժամանակէն դուրս ելլելու։ Երբ վայրկեանի մը համար ժամանակէն եւ վայրէն դուրս կու գանք, կը դիւրանայ պատմութիւններ բովանդակող վայրերուն պատումները լսելը. պատմութիւններ, որոնց չեն անդրադառնար մեր առօրեային մէջ։ Անցեալէն բռնութիւններու հետքեր պարունակող քաղաքի մը մէջ քալելով յիշելը եւ ներկային մէջ անցնիլը տարածք կը բանայ զգալու եւ լսելու այն պատմութիւնները, որոնք դուրս մնացած են հանրային տարածքին գերիշխող եւ բռնութիւնը ծածկող պատումներուն կողմէն։ Ուալթըր Բենիամին իր «Պեղումներ եւ Յիշողութիւն» կարճ գրութեան մէջ յիշողութեան արուեստի կիրառումը կը նմանցնէ հնագիտութեան պեղումներու։ Ան կը նկարագրէ աշխատանքի ընթացքին հնագէտի բծախնդութիւնը, տրամադրած ժամանակն ու նուիրումը եւ պեղավայր բազմիցս այցելութիւնները՝ իբրեւ օրինակ յիշողութեան արուեստի հետաքրքրուողներու։ Անցեալին հետ հանդիպումը լոկ պեղածոները տեսնելն ու ցուցասրահ փոխադրելը չէ. այլ՝ պեղածոներուն գտնուած տարածքին հետ յարաբերութիւնն է, որ մեզի դէմ յանդիման կը դնէ իսկական անցեալին հետ եւ կը ծառայէ պատմութիւնը աւելի լաւ հասկնալուն։ Չորեքշաբթի, 24 Ապրիլին, Նեսիմ Օվատիա Իզրայիլի հետ շուրջ քսան մասնակիցներով յիշողութեան մեր պտոյտը մեզի առաջնորդեց դէպի յիշողութեան տարածք այն հայ մտաւորականներուն, որոնց պատմութիւնները կարդացած էինք գիրքերուն մէջ եւ պատկերները տեսած ոգեկոչման ձեռնարկներու ընթացքին։ Ինչպէս մասնակիցներէն մին արտայայտուեցաւ՝ «ի տարբերութիւն պաշտօնական պատմութեան, պատահածը շատ աւելի իրական երեւաց մեզի»։
24 Ապրիլ 1915-ին կալանաւորուած գրողներու, մտաւորականներու, արուեստագէտներու տուներուն առջեւ խմբովին գտնուիլն ու անոնց պատմութիւնները լսելը հեղինակէ մը, որ անոնց մասին ուսումնասիրած եւ հրատարակած է, ո՛չ միայն կը պատռէ անոնց զոհի զգեստը, այլեւ մեզի կը յիշեցնէ, որ անոնք տուն, հաստատուած իրավիճակ, գիրքերով, կեանք ունեցող անհատներ էին, ունէին ամուսին եւ ընտանիք։ Շրջագայողներուն տարբեր կերպով ազդեց երկու թանկագին հայ մտաւորականներու տուներուն քով-քովի ըլլալը։ Տեսնել Դանիէլ Վարուժանի երկյարկանի տունը, որ տակաւին կը կանգնի քաղաքին կոպիտ ճարտարապետութեան մէջ, եւ Ռուբէն Սեւակի կարճ ատենուան մը համար ապրած տունը, որ ներկայիս մեծ եւ տարածուն յարկաբաժինի մը վերածուած է, մեզի մտածել տուաւ, թէ ինչպիսի՛ յարաբերութիւն մը ունեցած կրնային ըլլալ այս երկու բանաստեղծները։ Անոնց իրարու այցելութիւններուն եւ խօսակցութիւններուն բեկանման պահը պատկերացնելը ա՛լ աւելի խորացուց մեր ցաւը։ Մարդ կրնայ պատկերացնել, թէ այս մայր փողոցներուն թէ՛ նեղ թաղերուն վրայ, ուր մեր ժամանակին մեծ մասը կ՚անցնընենք, գտնուող այս տուներուն ամենօրեայ կեանքը անցեալին կեանքով լեցուն էր.— եւ անշուշտ կրնանք պատկերացնել այն պահը, երբ դադրեցաւ ամէն բան…
Օր մը առաջ նոյն թաղամասէն այլ գործով անցած պահուս աչքիս զարկած էր պատերու վրայ արձանագրութիւն մը՝ կրաֆիթի մը, որ յիշողութեան շրջագայութեան ժամանակ հետս էր իբրեւ ուժեղ արտայայտութիւն. կրաֆիթին կ՚ըսէր՝ «կրնա՛նք լուսաւորել մեր մութ ապագան»։ Ինչպէս հոգեխոցի մասնագէտ Կապոր Մաթէ կը նշէ, ապագայի նկատմամբ մեր վախը կը բխի այն մտահոգութենէն, որ անցեալի բռնութեան մղձաւանջները կրնան իրենց ազդեցութիւնը ունենալ ապագային մէջ։ Պզտիկ խումբով այս յիշողութեան շրջագայութեան թերեւս փոքր բայց ազդեցիկ լոյս մը ձգեց մեր մութ ապագային վրայ։ Շնորհակալ ենք Նեսիմ Օվատիա Իզրայիլին թէ՛ քննարկումին եւ թէ մեր հոգիներուն լաբիւրինթոսին մէջ մեզի առաջնորդելուն համար։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան
