ՀԻԼԱԼ ՍԵՒԵՆ
Վիշտի եւ խղճի զգայնական արտայայտութիւնով շաղախուած հայ երաժշտութիւնը մորացուած արուեստագէտներու ժամանակը գերազանցող մեղեդիներով կը շարունակէ հնչել։ Բազմադարեան այդ աւանդութեան իր կիթառով ու դաշնամուրով նոր շունչ պարգեւող արուեստագէտ մըն է Լիլիթ Պիպոյեանը, որու հետ «Ակօս»ի ընթերցողներուն համար զրուցեցինք եւ տպաւորուեցանք անոր նրբութենէն եւ գերզգայնութենէն։
Հ.Ս.- Սկսինք ձեր երաժշտական ճանապարհով։ Երաժշտութեան հանդէպ ուշադրութիւնը, ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս ծագեցաւ։
Լ.Պ.- Հայրս նկարիչ էր, իսկ մայրս տնտեսագէտ։ Ան երաժշտութեան մեծ հակում ունէր եւ տաղանդ։ Ընտանեօք երգել կը սիրէինք, բայց ոչ մէկս արհեստավարժ երաժիշտ էինք։
Խորհրդային տարիներուն յատկապէս Հայաստանի մէջ ծնողներ կը կարեւորէին իրենց զաւակներուն երաժշտական կրթութիւնը։ Ինչպէս բոլոր այլ ընտանիքներ, իմ ծնողներս ալ զիս ուղարկեցին երաժշտական դպրոց մը, ուր դաշնամուր նուագելու կողքին ուսանեցայ երաժշտական տեսութեան եւ պատմութեան նիւթերով։
Հ.Ս.- Ձեր առաջին ալպոմի մէջ ընդհանրապէս կիթառն էր գերակշռողը։ Հետզհետէ լարայինները եւ ելեկտրոնիկ նուագարանները աւելի ծանրակշիռ եղան։ Ինչպէ՞ս կը բացատրէք այս փոփոխութիւնը։
Լ.Պ.- Ճիշդ է, սկիզբը կիթառն ու դաշնամուրը գերակշռող էին։ Ժամանակի ընթացքին այլ լարային գործիքներ եւս աւելցան։ Յարատեւ ըլլալով նոր ձայներ եւ ոճերու գիւտը կ՚ընեմ եւ այսպէսով ալ իբրեւ երաժիշտ աւելի կը զարգանամ։ Միայն կիթառ ու դաշնամուր նուագելով նուազապաշտ մերձեցում մը կը ստեղծէք։ Սակայն միշտ ուզած եմ արարողակարգի բնոյթ ունեցող համահունչ ընկալում մը գոյացնել։
Որոշ ալպոմներու մէջ լարայիններու քառեակ, փողային նուագարաններ եւ թեթեւ հարուածային գործիքներէ օգտուեցայ։ Հետաքրքրականը այն է, թէ վերջին գործերուս մէջ կիթառն ու դաշնամուրը բոլորովին թողած եմ։
Հ.Ս.- Լսողներու մօտ հիացում պատճառող այսքան քաղցր երգերը ինչպէ՞ս կը գրէք։
Լ.Պ.- Սկիզբը երգ չէի գրեր։ Կ՚երգէի ուրիշներուն գրածները կամ ալ ժողովրդական երգերը կը մեկնաբանէի գործիքաւորման ուրոյն յատկանիշներ աւելացնելով։ Պարզապէս կատարող մըն էի եւ որդեգրած էի նոր կամ մորացուած երգերը նախընտրել, անոնք վերակենդանացնել։
Մէկ-մէկ ինքնաբուխ տողեր կը գրէի որոնք անարժէք կը համարէի։ Հետզհետէ քանի մը փոքրիկ տետրակ կուտակուեցաւ։ Քանի մը տարի առաջ էր այդ տետրակները վերստին աչքէ անցուցի եւ լաւագոյն քանի մը ոտանաւորին համար երաժշտութիւն յօրինեցի։
Հ.Ս.- Որքան որ գիտեմ «Կուլօ» ձեր ամենաշատ սիրուած երգն է։ Ի՞նչ է անոր պատմածը։
Լ.Պ.- «Կուլօ» տղամարդու մը կողմէ արտասանուած երգ մըն է։ Իմ երգերուս մեծամասնութիւնը այդպէս են։ Սիրոյ երգերը առհասարակ տղամարդոց կողմէ կ՚երգուին։ Չհամարձակեցայ բառերը փոխելու։ Այս երգի մէջ ալ տղան կը դժգոհի «Ինչո՞ւ զիս կ՚անտեսես, ինչո՞ւ կը խաղաս ինձ հետ։ Մեղմիկ կը մօտենաս, կը ձայնեմ, ձեռքով նշմար կ՚ընես, բայց երբ մօտենամ զիս չես ճանչնար։ Երանի քեզ ճանչցած չըլլայի, տեսած չըլլայի»։
Այս տեսակ երգերը յատկապէս ալ «Կուլօ»ն հայերէններ ընդհանուր անուանումով 10-րդ դարէն ԺԸ դար կատարուած երգերուն ակնարկութիւններ կ՚ընէ։ ԺԶ դարու երգիչ Նահապետ Քուչակը ամենայայտնի հայերէնի հեղինակներէն է։ Բայց կան նաեւ ուրիշներ, հրաշալի սիրոյ երգեր յօրինած են, որոնց միայն բառերը հասած է մեզի, իսկ եղանակները կամ կորսուած, կամ ալ ֆոքլորի պաշարի մէջ ընդլուծուած են։
Հ.Ս.- Կ՚ուզեմ հարցնել «Ես սարէն կու գայի» երգը, որ դարձեալ չեմ յագենար լսելէ։
Լ.Պ.- Ան ալ ունի նման պատմութիւն մը։ Մեծ երաժշտագէտ եւ երգահան Կոմիտաս Վարդապետի Թուրքիոյ հայ գիւղերը շրջած պահուն գրառած երգերէն է։ Ափսոս որ այդ երգերէն ալ շատը այսօր չկան այլեւս։
Հ.Ս.- Համոզուած եմ որ, հայերէն երաժշտութիւնը եւ բանաստեղծութիւնը ազդած են այլ ժողովրդական աւանդութիւններու վրայ։ Դուք ալ կը բաժնէ՞ք այս հաստատումը։
Լ.Պ.- Այս պատասխանը առնչուած է ժամանակահատուածի մը հետ։ Եթէ կը խօսինք ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերու մասին Հարաւային Կովկասի մէջ Արեւելքի եւ մերձաւոր Արեւելքի ազդեցութիւնները ներառող կարեւոր մշակութային փոխազդեցութիւն եղաւ։ 19-րդ դարէն մինչեւ 20-րդ դարու սկիզբները Թիֆլիս եւ Կիւմրիի մէջ բազմաթիւ աշուղ նուագախումբեր երաժշտական հրաշալի միջավայր մը գոյացուցին։ Մեծ աշուղ Սայաթ Նովան իր երգերը հայերէն, վրացերէն եւ թրքերէն լեզուներով կը կատարէր։
Այդ տարիներուն յատուկ տարբեր բաղադրիչներով երաժշտական միջավայր մը կար։ Հայերը այդ խառնարանէն յաջողութեամբ դուրս բերին իրենց ուրոյն նմոյշները։
Հ.Ս.- Ձեզ ներշնչող երաժիշտները որո՞նք են։
Լ.Պ.- 20 տարիէ ի վեր Երեւանի Պետական Համալսարանի մէջ Հայ ճարտարապետութեան պատմութիւն կը դասաւանդեմ։ Կը դասաւանդեմ նաեւ դասական յունա-հռոմէական արուեստի պատմութիւնը։ Ամենաշատ կը ծանրանամ հայկական մշակոյթի ամենափայլուն շրջաններուն միջնադարուն Թ. դարէն մինչեւ ԺԴ. դարեր։ Կիլիկիոյ հայոց թագաւորութիւնը շատ զարգացած մշակոյթի մը տէր էր, ուր ծաղկեցան երաժշտութիւնը, մանրանկարչութիւնը եւ ճարտարապետութիւնը։
Նոյնպէս Բագրատունիներու Իշխանութեան մայրաքաղաք Անին, իր գեղակերտ շինութիւններով մինչեւ օրս կանգուն է։ Երիտասարդութենէս այս կողմ ցանկացած եմ այդ ժամանակահատուածի արուեստի եւ երաժշտութեան յայտնաբերումը։ Մեծագոյն ցանկութիւնս եղած է միջնադարեան հայ հոգեւոր երաժշտութիւնը։ Եւ անոր կողքին անշուշտ ժողովրդական երաժշտութիւնը։ Յաւելել կ՚ուզեմ թէ դասական երաժշտութեան ուսում ստացած եմ։ Այս ալ կ՚ազդէ դասական Եւրոպայի եւ հայկական երաժշտութեան ենթահողի վրայ հայկական աւանդութիւններու ընկալումիս։
Հ.Ս.- Բաղդատմամբ նախորդ երգերու աւելի յուսալի, ուրախ ու եռանդոտ երգեր կը լսենք ձեզմէ։ Ինչպէ՞ս եղաւ այս փոփոխութիւնը։
Լ.Պ.- Երիտասարդութեան տարիներուս փոխադարձ, թէ անփոխադարձ սիրոյ բոլոր զգացումները կ՚ապրէի։ Աւելի մելամաղձոտ էի, քան հիմա։ Օրինակի համար այդ ժամանակ ռաք երաժշտութենէ չէի ախորժեր, բայց հիմա անոր պարգեւած աշխոյժութիւնը հաճելի կը թուի։ Իմ երաժշտական ճաշակը բաւական ընդարձակ է։ կը սիրեմ բազմամշակոյթ երանգներ ունեցող երաժշտութիւնը։ Այստեղ կը բացառեմ Հեռաւոր Արեւելքը։ Սայաթ Նովայի անուան երաժշտական դպրոցի մը մէջ համերգի մը ներկայ եղայ։ Քրտական խումբի մը ելոյթը լսեցի։ Հաճելի էր իրենց երաժշտութիւնը։ Գալով եւրոպական եւ ամերիկեան երաժշտութեան դասական եւ ժամանակակից երկու ոճերն ալ լսելէ հաճոյք կը ստանամ։
Հ.Ս- Թուրքիայէն հետեւած երաժիշտ մը ունի՞ք։
Լ.Պ.- Անգամ մը ծանօթացայ «Քարտէշ Թիւրքիւլեր» խումբի հետ, որոնք շատ հաւնած եմ։
Հ.Ս.- Այս հարցազրոյցը պիտի հրատարակուի հայոց ցեղասպանութեան յիշատակման շաբաթին։ Այս առումով Թուրքիոյ մէջ հայ մշակոյթի եւ երաժշտութեան տեսանելիութիւնը ինչպէ՞ս կը գնահատէք։
Լ.Պ.- Գիտեմ որ Թուրքիոյ մէջ հայերէն երգեր կատարող երաժիշտներ եւ խումբեր կան։ Ինչ մեղք որ անոնց անունները չեմ յիշեր։ Նաեւ գիտեմ թէ համշէնցիներ կը պահեն իրենց մշակոյթը, լեզուն ու երաժշտութիւնը։ Խոստովանիմ որ այս մասին շատ տեղեկութիւն չունիմ, բայց կը կարծեմ թէ Թուրքիոյ մէջ հայ երաժշտութեան ուղղուած երաժշտական խումբերը շատ չեն։
Հ.Ս.- Ի՞նչ կ՚ուզէք յաւելել։
Լ.Պ.- Այս հարցազրոյցի համար շնորհակալ եմ։ Զիրար ճանչնալը հարստացնող է։ Իրարու կեանքը, արուեստը եւ երաժշտական ընկալումները հասկնալով ալ աւելի կը հարստանանք։
