Ինչպէս հայ առաքելական, այնպէս էլ կաթողիկէ եւ ուղղափառ եկեղեցիները Խաչին նուիրուած մի քանի տօներ կը նշեն, որոնցմէ մէկն է Խաչվերացը, ասել է թէ՝ Խաչի վերացման՝ բարձրացման տօն։
«Խաչի քո, Քրիստոս, երկրպագենք»,- այս խօսքերով կը յիշուի Սուրբ Խաչի առաջին փառաւորումը, երբ Տեառնեղբայր Յակոբոս առաքեալը, որ Երուսաղէմի առաջին եպիսկոպոսն էր, Խաչը ի տես ժողովրդի կը բարձրացնի՝ վերոյիշեալ աղօթք-օրհնանքը բարբառելով։ Կը համարուի, սակայն, որ Յակոբոսը ոչ թէ Քրիստոսի բուն խաչն է բարձրացրել, այլ դրա նմանակը։
Քրիստոսի Խաչափայտին նուիրուած մերօրեայ տօներից առաջինը՝ Խաչի Գիւտի տօնը նմանապէս մեզ կը տանի դէպի Խաչվերացի պատմութեան ակունքները, երբ 327 թուին Բիւզանդիոյ Կոստանդիանոս կայսեր մայրը՝ Հեղինէն, Տիրոջ Խաչը գտնելու փափաքով կ՚այցելէ Երուսաղէմ, ուր երկար որոնումներէ ետք կը գտնի Քրիստոսի եւ նրա հետ խաչուած երկու աւազակների խաչափայտերի մասունքները։ Տէրունական Խաչը տարբերելու եւ ճանաչելու համար մի պատանու դիակ հերթով կը դնեն խաչերի մասունքների վրայ. Քրիստոսի Խաչափայտի վրայ պատանին յարութիւն կ՚առնի։ Այս հրաշքից յետոյ Հեղինէն կը բարեզարդի Երուսաղէմի սրբազան վայրերը եւ Գողգոթայում վեր կը խոյացնէ Ս. Յարութիւն եկեղեցին, ուր ի պահ կը դրուի Տէրունական Խաչը։
Տարիներ անց՝ 351 թուին, օրը ցերեկով, Գողգոթայէն մինչ Ձիթենեաց լեռը երկնի կամարում կ՚երեւայ լուսէ Խաչ մը։ Այդ զարմանահրաշ դէպքը կը յիշեն որպէս Ս. Խաչի Երեւման Տօն։
Ահաւասիկ 610 թուին Պարսկաստանի շահ Խոսրով Բ. Ափարվեզը (ափարվեզ «յաղթող» ասել է)՝ Սասանեաններու արքայատոհմէն, կը յարձակուի Բիւզանդիոյ վրայ, իսկ 614 թուականին պարսից զօրքերը Խոռեմ զօրավարի գլխաւորութեամբ կը մտնեն Երուսաղէմ, կ՚աւերեն քաղաքը եւ սրի կը քաշեն ժողովրդի մեծ մասին, իսկ միւս մասին գանձերի հետ միասին որպէս ստրուկ կը քշեն իրենց երկիրը։ Որպէս անարգանք քրիստոնեաներու՝ կը գերեվարուի եւ Ս. Յարութիւն եկեղեցուց Պարսկաստան կը տարուի Տէրունական Խաչը։
Խաչափայտը գերութեան մէջ կը մնայ շուրջ 14 տարի։ Այդ ընթացքին նրա զօրութեամբ պարսից աշխարհում դարձի կու գան եւ կը կնքուեն բազում մարդիկ։ Իրանցիները կ՚ասէին թէ քրիստոնեաներու Աստուածն է եկել իրենց երկիր։
628 թուին Բիւզանդիոյ Հերակլէս կայսրը կը յարձակի Պարսկաստանի վրայ եւ երկար մարտերի կը բռնուի պարսից շահի հետ։ Տեւական ժամանակ չկարողանալով յաղթել պարսից շահին՝ կայսրը ծունկի կու գայ՝ Տիրոջմէ յաղթելու զօրութիւն խնդրելով։ Երեք օր անդադար աղօթելէն ետքը նրան տեսիլքով կը յայտնուի, որ ինքը յաղթելու է պարսիկներին։ Եւ իսկապէս, յաջորդ ճակատամարտին բիւզանդացիները կը յաղթեն եւ կը գրաւեն Տիզբոնը։ Հերակլէսի զօրքերին կ՚օժանդակէր նաեւ հայկական զօրագունդ մը՝ Մժեղ Գնունու զօրավարութեամբ։
Խաչը հանդիսաւոր թափօրով կը տարուի Երուսաղէմ։ Թափօրը կ՚անցնէր Փոքր Ասիայի վրայով, ուստի տէրունական խաչը հայոց հողերով կ՚անցնէր։ Ճանապարհին նրանք կանգ կ՚առնեն Կարնոյ լեռների ստորոտներից մէկում։ Պարսիկները կը փորձեն ետ վերադարձնել խաչը, սակայն հայոց զօրքերը ետ կը մղեն նրանց։ Գալով ետ Կարին՝ նրանք կը տեսնեն, որ Խաչի հանգրուանած վայրում վճիտ աղբիւր մը կը բխի։ Հայերն այդտեղ կը կառուցեն Խաչկայ վանք եկեղեցին, իսկ Կարնոյ ամենաբարձր լեռնագագաթը Խաչափայտ կ՚անուանեն։
Իսկ խաչափայտը կը հասցուի Կոստանդնուպոլիս, ուր կայսրը երեք տարի սրբութեամբ կը պահի այն։ Այդ ու ետք կայսրն անձամբ, կառքի մէջ ծնկած, Խաչը ձեռքերում բռնած կը տանի այն Երուսաղէմ եւ իր ուսի վրայ կը վերացնի, ասել կ՚ուզի՝ կը բարձրացնի այն Գողգոթայի գագաթը՝ Սուրբ Յարութիւն եկեղեցի՝ ի տես բոլոր մարդկանց։ Այդ օրէն ի վեր վերջնականապէս կը հաստատուի Խաչի վեր բարձրացման տօնը՝ Խաչվերացը կամ Սուրբ Խաչը, Սրբխեչը։
Ժողովուրդը Խաչվերացի տօնին անպայման ուխտագնացութիւնների կը գնար ամենուր, ուր ուխտատեղի կար, Սուրբ Խաչ կամ Խաչաղբիւր կար, Թուխ Մանուկ մատուռ ու շէն վանք կար։
Լուսաղբիւրներէն կամ խաչաղբիւրներէն ջուր խմելով՝ մարդիկ կ՚երգէին.
«Խաչ աղբրիկ, Խաչ աղբրիկ,
Ինչ անուշ է քէ պաղ ջրիկ…
Խաչ աղբրի կը գայ կաթ կաթ,
Հոն լոգնողը կ՚եղնայ երկաթ»…
Մուշում Սուրբ Եղիայի անունով ուխտագնացութիւններ կը լինէին, հայերը կու գային Մշոյ Հիւղի գիւղի մօտ գտնուող վանքը, որի մօտի մատուռը եօթը տարին մէկ Խաչվերացի օրը կը կանաչի։
Մարդիկ նոյնպէս խաչ կը պատրաստէին, կը զարդարէին այն ծաղիկներով եւ ռեհան խոտով։ Ռեհանը այդ օրուայ զարդը կը համարուէր։
Կանայք խմորեղէն կը պատրաստէին, իսկ տղամարդիկ ուլ կը զոհաբերէին, կը կախէին այն թոնրի մէջ, որի տակ կը դնէին ձաւարեղէնով լի կաթսան եւ ողջ գիշեր ուլը կը խորովէր, ճարպը կը թափուէր ձաւարեղէնի մէջ եւ անմահական համ կը հաղորդէր նրան։ Այս պատճառով տօնը յաճախ կ՚անուանէին Ուլնոց կամ թուրքախառը «Ուլան Ղռան»՝ ուլան մորթ, կամ «Օղլաղ Ղռան», որ տարուէ տարի ձեւափոխուելով կը դառնայ «Օղլան Ղռան»՝ տղաների կոտորած։
Պաշ Քալէի Սուրբ Բարթողիմէոս վանքում մի ճերմակ գոմէշ կը պահէին։ Աս գոմէշը իրաւունք ունէր ազատօրէն շրջելու գիւղից գիւղ, մտնելու ամէն տեսակ հանդ ու այգի, ուտելու ինչ իր սիրտը կ՚ուզի եւ ոեւէ մէկ իրաւունք չունէր ձեռք տալու կամ քշելու այդ գոմէշին։ Խաչվերացի օրը գոմէշը կը բերուէր վանք, կը զարդարուէր եւ հանդիսաւոր նուագով կը շրջէր գիւղով մէկ։ Նրա պատուին անգամ մատաղներ կը զոհաբերուէին։
Խաչվերացը իր սկզբնական բնոյթով հեթանոսական ժամանակներից կու գայ եւ կ՚ազդարարի աշնան սկիզբը, տնտեսական տարուայ մուտքը։ Քեսապցիները կ՚ասէին «Խաչ, վերմակը առ, ներս փախիր», իսկ մուշում՝ «Աստուածածնայ՝ բակը մտիր, Սըբ խաչին՝ ծակը մտիր»։
Աշնանամուտի տօնը կ՚աւարտուէր բերքահաւաքէն հանգուցեալ բարեկամներուն յաջորդ օրը մասնաբաժին տանելով։ Ի տարբերութիւն այլ մեռելոցների, Սուրբ Խաչի մեռելոցը ուրախ ու թեթեւ կ՚անցնէր՝ կատակներով, խնջոյքներով, մէկմէկու միրգ ու բարիք ղրկելով։
Այս տարի Խաչվերացի տօնը Հայ Առաքելական Եկեղեցին կը նշէ Սեպտեմբերի 11-ին։
