ԵԴՈՒԱՐԴ ԹՈՎՄԱՍԵԱՆ
Աշունը, յատկապէս Հոկտեմբեր ամիսը չարիքներով եկաւ մեզ՝ հայերուս համար։ Հոկտեմբերի առաջին օրը կորսնցուցինք 94-ամեայ Շարլ Ազնաւուրը։ Հազիւ 17 օր անց, այս անգամ Պոլսոյ մէջ ուրիշ մի մեծ վարպետ Արա Կիւլէր 90 տարեկան հասակին հրաժեշտ առաւ մեզմէ։ Երկուքն ալ իրենց ասպարէզներուն մէջ համաշխարհայնացած հսկաներ էին։ Շարլ Ազնաւուր իր երաժշտական կարողութիւնով, ֆրանսական շանսոնը բարձրացուցած էր դէպի բարձունքներ, իսկ Արա Կիւլէր նոյն բանը ըրած էր իր ոսպնեակով եւ Թուրքիայէն մեկնելով բազմած էր համաշխարհային արժէքներու գահին։ Անշուշտ որ հայ ժողովուրդը արդարօրէն կը հպարտանայ իր այս երկու տաղանդաւոր զաւակներով։
Ես Արայի հետ ծանօթացայ 60-ական տարեթիւերու վերջերուն, երբ համալսարանի աշակերտ էի։ Կամաւոր կ՚աշխատակցէի «Մարմարա» թերթին, հետեւաբար յաճախ կ՚այցելէի խմբագրատուն։ Թերթի գլխաւոր խմբագրագիր Ռոպէր Հատտէճեան եւ Արա Կիւլէր նոյն դպրոցի սաները ըլլալով մտերիմներ էին։ Անգամ մը այցելեց թերթ եւ օգնութիւն ուզեց իր ընկերոջմէ։ Արտասահմանէն եկած բարեկամներ ունէր, որոնք նկարահանումի համար եկած էին Պոլիս ու իջեւանած նշանաւոր «Փարք օթել»։ Անոնց փոխադրութիւնը իսկապէս ալ դժուարին գործ էր, որու համար Արա Կիւլէր օգնութեան կը կարօտէր։ Ես սիրով ընդառաջեցի եւ այդպէսով սկսաւ բարեկամութիւն մը մեր միջեւ։
Դպրեվանքի սանուց միութեան մէջ ձեռնարկած էինք ժողովրդական պարերու բեմադրութեան գործին։ Անգամ մը պարոն Ռոպէր հարց տուած էր ընկերոջ. «Դուն այս տղոց պարի ներկայացումները տեսա՞ծ ես»։ Բացասական պատասխանը լսելով խորհուրդ տուաւ, որ անպայման պէտք է տեսնէ։ 1972 թիւն էր։ Աւարտած էինք մեր այդ տարուայ ցուցադրութիւնները։ Վեց անգամ լեցուած էր հազար տեղանոց «Շան սինեմա»ի դահլիճը։ Բայց մի ըսեր, որ եօթներորդին ալ կարիք պիտի ըլլար։ Արդարեւ եօթերորդ ներկայացումը կատարեցինք միայն մէկ հանդիսատեսի դիմաց։ Անգամ մը եւս վարձեցինք «Շան սինեմա»ն եւ առաւօտ կանուխ մինակ Արայի համար անգամ մը եւս պարեցինք եւ ինք լուսանկարեց։ Այդ նկարները մինչեւ օրս կը մնան ժողովրդական պարի իմ տեսած լաւագոյն լուսանկարներ ըլլալով։
Տարիներու հոլովոյթով մեր բարեկամութիւնը ծաւալեցաւ առանց խզուելու։ Բայց ինծի համար անմոռանալի պիտի մնայ իր մեծ արուեստագէտ Սերկէյ Փարաճանովի հետ ունեցած հանդիպումը։ Արա Կիւլէրի գրասենեակի պատին վրայ Փապլօ Փիքասսոյի եւ Սալվատոր Տալիի նկարներուն քով կախուած է Սերկէյ Փարաճանովի նկարը։ Ուրեմն կրնանք ենթադրել, որ այդ անձնաւորութիւնը համազօր մեծութիւն մըն էր Կիւլէրի համար։ Արա Կիւլէր շատերու կարգին նկարած էր նաեւ Սերկէյ Փարաճանովը եւ ան ալ տպուած նկարին վրայ ռուսերէնով մրոտած էր կարգ մը տողեր։
«Արա ափշած եմ ձեր հանճարին եւ բարեսրտութեան դիմաց։ Աստուած ձեզ պահապան,
Մեծ վարպետ Արա Կիւլէր…,
Բանտէն ելլալէ ետք 1989-ին Պոլիս այցելող Սերկէյ Փարաճանեան»։
1989-ին Իսթանպուլի Միջազգային կինօփառատօնի մասնակցած էր նաեւ Սերկէյ Փարաճանով իր տարի մը առաջ աւարտած «Աշուղ Ղարիպ» ֆիլմով։ Նախքան ֆիլմի ցուցադրութիւնը ան արդէն իր անսովոր հագուստ-կապուտով յաջողած էր ուշադրութիւնները իր վրայ հաւաքելու։ Արան առաջարկեց Իսթանպուլը միասին շրջել։ Ապա ինծի դառնալով ըսաւ. «Ես ինքնաշարժ չունիմ, դուն ուղեկցէ մեզի»։ Ես արդէն քանի օրէ ի վեր Փարաճանովի հետ էի, անմիջապէս ընդունեցի առաջարկը եւ ամբողջ չորս օր մեծ բանաստեղծ Օրհան Վելիի բառերով եթէ ըսենք երկնակամարը ներկող, պատրուած ծովերը կարկտող երկու խենթի հետ սկսայ շրջիլ այս պատմական քաղաքը։ Արա անընդհատ կը նկարէր Թոփգաբուի պալատի, Սուրբ Սոֆիայի տաճարի, Ետիքուլէի զնտաններու, Փակ շուկայի, շուկայի ներքնամասի ենթագետնի վրայ։ Անհաւատալի լուսանկարներ դուրս եկան այդ շրջագայութենէն։ Միասնաբար սկսան մտմտալ Ետիքուլէի զնտաններուն մէջ ֆիլմ նկարելու մասին։ Կը քննարկէին տեսարաններ եւ դուրսէն դիտողը կրնար տարուիլ խորհելու, թէ նախապէս խորհրդակցած, վիճարկած նիւթի մը մանրամասնութիւնները կը քննարկեն։ Փարաճանով համոզուած էր, որ պէտք է ամենակարճ ժամանակին կրկին այցելէ Պոլիս։
«Արաս» հրատարակչատան անունով ինչ որ պահանջեցինք իրմէ սիրով տրամադրեց։ Մեր հրատարակած գիրքերուն մէկ մասին վրայ իր լուսանկարները գործածած ենք։ Միշտ իրմէ ճարեցինք հայ հեղինակներու դիմանկարները։ Իր պատմուածքներու հաւաքածոն առաջին անգամ մենք հրատարակեցինք եւ այսպէսով հասարակութիւնը առիթ ունեցաւ գրող Արա Կիւլէրի հետ ծանօթանալու։ «Բաբելոնէն վերջ պիտի ապրինք» այդ հատորը աւելի ուշ թրքերէն թարգմանութեամբ եւս լոյս տեսաւ։
Ֆօթօժուրնալիստ իբրեւ իր առաջին աշխատութիւնը եղած էր «Ժամանակ» թերթի մէջ հրատարակել Գումգաբուի հայ ձկնորսները։ 1952-ին թերթի էջերուն մէջ մնացած այդ նկարները 2010-ին հաւաքուեցան հատորի մը մէջ երեք լեզուներով։
Տակաւին երեք ամիս առաջ էր, երբ «Տողուշ» ընկերութիւնը 16 Օգոստոսին իր 90-ամեակը շնորհաւորեց բացումը կատարելով Արա Կիւլէր թանգարանին։ «Արաս» հրատարակչութիւնը այս առթիւ վերհրատարակեց անուանի վարպետի պատմուածքներու գիրքը, այս անգամ երեք լեզուներով։ Ինք անձամբ գնաց այս աշխարհէն, իսկ երբ մենք խօսինք իր մասին յանկարծ ժպիտ մը կը գոյանայ մեր դէմքերուն վրայ։ Ինչպէս որ կ՚ըսէ Փայլինը.
«Սիրելի Արա մեզի ուղղած հայհոյանքներդ մասունքի մը նման պիտի պահենք մեր սրտերուն։ Բարով երթաս եւ Փարաճանովին ալ բարեւ տանիս»։
