ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Գործեր կան, որոնց փայլը կը շեշտուի իրենց պարզութեան մէջ։ Շատ անգամ բեմը չափազանցութիւններով է որ կը ճոխանայ։ Բեմայարդարումը, լոյսերու գործածութիւնը եւ տակաւին զանազան շինծու գործօններ կախարդական տպաւորութիւն մը գոյացնել կը ջանան։ Փոխարէն կան նաեւ բեմական այլ բնոյթի գործեր, որոնք իրենց պատգամով, իրենց որակով կը փայլին հանդիսատեսի դիմաց։ Այդ երկրորդ տեսակի ներկայացում մըն էր, որուն ներկայ գտնուեցանք 14 Ապրիլ կիրակի երեկոյ Շիշլիի «Քենթ» մշակոյթի կեդրոնին մէջ։
Նախքան վարագոյրը բացուի հանդիսատեսին մատուցուած էր տեղական յատուկ խոհանոցային նմուշներ։ Նմուշներ՝ որոնք առնչուած են տարբեր յիշատակումներու եւ իրենց մէջ կը պահեն խորհրդանշական իմաստներ։ Արդարեւ այս միջոցառման շրջագծով ոչ մէկ բան պատահական էր։ Ամէն ինչ ունէր իր նշանակութիւնը, իր իմաստը, մանաւանդ ալ իր ուրոյն պատգամը։ Բեմը բացուելէ առաջ կատարուեցաւ պատշաճ զգուշացում մը՝ չծափահարել ելոյթներու ընթացքին մինչեւ ներկայացման աւարտը, քանի որ բեմադրուածը ծիսական բնոյթով ներկայացում մըն էր։ Երբ բեմը բացուեցաւ, մեր դիմաց գտանք 12 երգչուհիներ, որոնք կամար մը կազմելու ձեւով նստած էին կող կողքի եւ իրենց ետին ունէին երեք նուագարաններէ բաղկացած համեստ նուագախումբ մը։ Բեմին վրայ տեղադրուած էր եռաթեւ աշտանակ մը, որուն մոմերը վառեցան երգչուհիներէն մէկուն կողմէ։ Արդէն այդ ծիսական բնոյթով արարողութիւնով մենք մտած եղանք խորհրդաւոր աշխարհի մը դռներէն ներս։ Յանկարծակիօրէն վերացաւ ժամանակի խորհուրդը։ Չէինք գիտեր թէ ո՞ւր ենք եւ ի՞նչ ենք անում։ Ովքե՞ր են մեր շուրջը այս վեհարանում։ Չէ որ ըսինք՝ կախարդական միջավայրի մասին։ Եւ կախարդանքը յանկարծ շունչ առաւ շնորհիւ երաժշտութեան առաջին հնչիւններուն։ Թաւջութակը ալ աւելի շեշտադրեց մեզ պատող այդ կախարդական միջավայրը։ Տարօրինակ յուզում մը դուրս կու գար անոր հնչիւններէն։ Կարծես դարերու վիշտն ու մորմոքը բանտարկեր են այդ նուագարանին մէջ եւ ան հիմա դուրս կու գայ իր աղաղակը մեզ լսելի դարձնելու համար։
Ապա Թաւջութակի այդ խոր աղաղակին եկաւ աւելցաւ աշխարհի թերեւս ամենահին եւ նաեւ ամենահարազատ նուագարաններէն մէկուն՝ չոպանի սրինգի հեկեկանքը։ Այդ բոլորէն ետք լեզու առնողը, իր ողբը պատմողը եղաւ պաղլաման։ Աշխարհագրական այս հատուածի մէջ, որոշ հաւատքներու համար այդ նուագարանը աստուածաշունչի իմաստ ունի։ Այդպէս ալ կ՚անուանուի «լարաւոր աստուածաշունչ» կը կոչեն պաղլաման։ Եւ ան որքան խորունկ իմաստներով լեցուն էր։ Բոլորին զարմանք տալու աստիճան կը թրթռացնէր սիրտեր։
12 կանայք բեմ ելած էին ներկաներուն հաղորդելու համար ալեւիական 7ժողովուրդական հեքեաթներ։ Այս համերգի մասին առաջին լսած պահուն ակամայ յիշած էինք «Ակօս»ի հայերէն էջերու վաստակաւոր խմբագիր Սարգիս Սերովբեանը։ Իսկ համերգին ներկայ գտնուելով կ՚անդրադառնանք, թէ որքան տեղին եղած էր այս նիւթի բերմամբ զինք յիշելու երեւոյթը։ Արդարեւ Սերովբեանի այնքան հարազատօրէն մասնիկը դարձած աշխարհը կը կենդանարար մեր աչքերուն առջեւ։ Հին հաւատաքներ, հին բարքեր դուրս կու գային ժողովրդական պատմութիւններու վերացական աշխարհէն եւ մերթ ընդ մերթ զուգահեռներ կը կազմէին մերօրեայ ապրումներու հետ։
«Պետեսթան» երաժշտական ակադեմիայի այս նախաձեռնութիւնը կազմակերպուած էր նոյն դպրոցի հիմնադիր Պիւլենթ Չաթալքայայի կողմէ։ Ան յաջողած էր իր բնաշխարհը տանիլ դահլիճը ամբողջովին լեցնող հանդիսատեսները։
Ներկայացման աւարտին այլեւս կարելի չէր ժողովուրդի բուռն ծափահարութիւնները զսպել։
Բոլորը մեծ յագեցումով կ՚ողջունէին բեմին վրայ պաշտօն ստացող բոլոր արուեստագէտները։
Ներկայացման համեստութիւնն էր, որ իր զսպուածութեան մէջ կը ճոխանար, կը հարստանար եւ կը ոգեւորէր բոլորին։ Այդ պահուն ափսոսանքով կը յիշենք, թէ չափազանցութիւնը փառաբանող ներկայացումները հազիւ կրկէսի մակարդակի կը մնան այս բնոյթով բեմադրութիւններու դիմաց։
Զազա մշակոյթը անգամ մը եւս յաջողած էր մեզ մերկացնելու տարիներու հոլովոյթով կերպարանափոխուած հաւատքներու տարբերութենէն եւ բոլորս համակած Մնձուրի լեռներու եւ հովիտներու, գետերու ու դաշտերու մէջ։ Ժողովրդական բանախօսութեան մէջ հայ թէ քիւրտ, զազա թէ ղըզըլպաշ, ալեւի թէ քրիստոնեայ, իսլամ թէ հեթանոս բոլորս դուրս եկած էինք մեր տարազներէն եւ ըմբոշխնած Անահիտի կաթնաղբիւրներէն բխող զուլալ ջուրը։
